1. 1. با صرفه تر بودن

1. 1. سرعت عمل و کوتاهتر بودن زمان مورد نیاز

1. 1. کیفیت داده ها از طریق دقت بیشتر در گردآوری و استخراج آنها (بازرگان و دیگران، ۱۳۷۸، ص ۱۷۸) .

نمونه برداری فرایند انتخاب کردن تعداد کافی از میان اعضای جامعه آماری است، به طوری که با مطالعه گروه نمونه و فهمیدن خصوصیات یا ویژگیهای آزمودنیهای گروه نمونه قادر خواهیم بود این خصوصیات یا ویژگیها را به اعضای جامعه آماری تعمیم دهیم(سکاران، ۱۳۸۰، ص ۲۹۶).
دو نوع اصلی طرح نمونه برداری وجود دارد : نمونه برداری احتمالی و غیر احتمالی. در نمونه برداری احتمالی، اعضای جامعه شانس یا احتمال شناخته شده ای دارند که به عنوان آزمودنی گروه نمونه انتخاب شوند، در نمونه برداری غیر احتمالی عناصر با شانس شناخته شده یا از پیش تعیین شده ای به عنوان آزمودنی انتخاب نمی شوند . طرحهای نمونه برداری احتمالی موقعی به کار می رود که معرف بودن گروه نمونه برای اهداف تعمیم پذیری دارای اهمیت باشد (همان منبع، ص ۲۹۹) . نمونه‌گیری تصادفی (احتمالی) شامل نمونه‌گیری تصادفی ساده^[۴۴]، منظم^[۴۵]، طبقه‌ای ^[۴۶]، خوشه‌ای ^[۴۷] و چند مرحله‌ای ^[۴۸] می باشد که در این تحقیق از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای استفاده شده است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۵-۳ . جامعه آماری

جامعه آماری به کل گروه افراد، وقایع و یا چیزهایی اشاره دارد که محقق می خواهد به تحقیق درباره آنها بپردازد(سکاران،۱۳۸۰،ص ۲۹۴).که در این پژوهش کلیه مشتریان شعب برتر و ممتاز بانکهای ملت در شهرستان سیرجان می باشد
روش نمونه گیری تصادفی ساده عبارت است از فرایند شمارش هر واحد از جمعیت در دسترس و سپس انتخاب نمونه به روش تصادفی است.

۶-۳ . حجم نمونه

تعمیم یافته‌های پژوهش از نمونه به جامعه همیشه رضایت بخش نیست؛ زیرا نمی‌توان در همه موارد اطمینان داشت که نمونه نمایانگر جامعه است، بلکه در خیلی از موارد بین نمونه و جامعه اختلاف وجود دارد. حال، مسأله‌ای که پژوهشگر باید به آن بپردازد حجم نمونه است. اگر حجم نمونه خیلی بزرگ باشد، منابع هدر می‌شود و از سوی دیگر اگر نمونه خیلی کوچک باشد، دقت نتایج خیلی کم است و ممکن است نتایج بیانگر حقایق و واقعیت‌های جامعه نباشد. اما در صورتی‌که نمونه تصادفی (رندم) انتخاب شود و حجم آن مناسب باشد، اختلاف بین نمونه و جامعه کاهش خواهد یافت. به منظور انتخاب حجم نمونه مناسب، با توجّه به نوع و هدف پژوهش فرمول‌های گوناگونی از سوی صاحب‌نظران علم آمار مطرح شده است. برای تعیین حجم نمونه از فرمول ذیل بهره گرفته شد. زمانی که جامعه آماری نامحدود باشد فرمول ذیل، مورد استفاده قرار می‌گیرد (سرمد، ۱۳۸۱).

که در آن، p برآورد نسبت صفت متغیر با بهره گرفتن از مطالعات قبلی و  است. چنانچه p در دسترس نباشد، می‌توان آنرا  فرض کرد که در این حالت مقدار واریانس و حجم نمونه به حداکثر خود می‌رسد. d خطای نمونه‌گیری است. خطای نمونه‌گیری درجه‌ای است که براساس آن آماره یک نمونه می‌توان از ارزشی که باید به دست می‌آمد، تفاوت داشته باشد در صورتی که داده‌ها از جامعه آماری پیمایش جمع‌ آوری می‌شد (ادواردز، ۱۳۷۹). خطای نمونه گیری، ۵% لحاظ شد. مقدار آلفای این پژوهش ۵% لحاظ و مقدار  از جدول ۹۶/۱ استخراج شد (حافظ‌نیا، ۱۳۸۰). حجم نمونه آماری این پژوهش برای هر یک از پرسشنامه ها ۳۸۴ عدد بدست آمد.

سرانجام تعداد ۴۰۰ پرسشنامه بین اعضای نمونه آماری توزیع گردید و تجزیه و تحلیل نهائی از روی داده های این تعداد پرسشنامه به عمل آمد.

۷-۳ . روایی

رایج ترین تعریف روایی در این پرسش خلاصه شده است: آیا چیزی را اندازه می گیریم که قصد اندازه گیری آن را داریم؟ امابه این نکته توجه داشت که یک روایی وجود ندارد بلکه آزمون یا مقیاس بر اساس هدف علمی یا عملی که استفاده کننده آن دارد، روایی پیدا می کند. مطالعه پایایی بدون پرداختن به معنی متغیرها امکان پذیر است امّا مطالعه روایی بدون بررسی ماهیت و معنی متغیرها ممکن نیست. روایی بر اساس طبقه بندی کمیته مشترک انجمن روانشناسی آمریکا، انجمن پژوهشی آموزشی آمریکا و شورای ملی اندازه گیری های به کار رفته در آموزش به دو نوع تقسیم می شود. محتوا، وابسته به ملاک و سازه (کرلینجر، ۱۳۷۴، ص ۱۳۳). (دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۳). (Hair et al, 1992) .

۱-۷-۳ . روایی محتوا:

روایی محتوا، معرف بودن محتوای وسیله اندازه گیری را بررسی می کند. رواسازی محتوا به این پرسش پاسخ می دهد که آیا مواد و محتوای این وسیله اندازه گیری معرف محتوا یا مجموعه خصوصیات مورد اندازه گیری هست؟ روایی محتوی تابعی است از ترسیم و تعیین خوب ابعاد و مؤلفه های مفهوم بوده و اساساً امری قضاوتی است که در آن شخص به تنهایی یا همراه دیگران در مورد معرف بودن ماده های آزمون قضاوت می کنند.

۲-۷-۳٫ روایی سازه:

یکی از معتبرترین پیشرفت های علمی در نظریه و اجرای اندازه گیری، روایی سازه است. روایی سازه به این مهم می پردازد که چه ویژگی یا عواملی می تواند واریانس آزمون ها را تبیین کند؟ روایی سازه به این مفهوم دلالت دارد که نتایج به دست آمده از کاربرد سنجه ها تا چه حدی با تئوری هایی که آزمون بر اساس آن ها طراحی شده، سازگاری دارد. به عبارتی ابزار مورد استفاده تا چه حد سازه های اصلی مورد سنجش را نشان می دهد (Cooper and Schindler , 1998) . روایی سازه از دید تحلیل عاملی، نشان می دهد که تا چه حدی معیارهای آیتم با توجهبه مفهوم عمومی به همدیگر مرتبط هستند و توسط وجود بارهای عاملی معنی دار معیارها بر روی سازه های فرض شده نمایش داده می شود (Anderson and Gerbing, 1988).
سه راه برای ارزیابی روایی سازه وجود دارد : روایی همگرا^[۴۹]، تشخیصی(واگرا^[۵۰]) وتک بعدی^[۵۱] بودن.
روایی همگرا: در روایی همگرا گفته می شود شواهدی که از اجرای یک وسیله اندازه گیری در مورد گروه های مختلف در مکان های متفاوت به دست می آید، باید معانی یکسان داشته باشند، یا در غیر این صورت باید تفاوت ها را تبیین کنند.همگرایی روایی نشان می دهد که چقدر روش های چندگانه ای که برای سنجش یک متغیر تدارک دیده شده است، نتایج یکسانی ارانه می دهند. (Spector, 1992; Churchil, 1979 ) . اندرسون و گربینگ (Anderson and Gerbing, 1988). پیشنهاد می کنند که شواهدی از روایی همگرا زمانی وجود دارد که متغیرهای آشکار به طور معنی داری  روی عامل های مرتبطشان بار داشته باشند.
روایی واگرا (تشخیصی): این نوع روایی زمانی ایجاد می شود که بر اساس نمرات به دست آمده از آزمون، دو متغیری که بر اساس تئوری پیش بینی می شود همبستگی نداشته باشند، غیر همبسته باشند. (دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۳، ص :۳۱۳) . این روایی این اطمینان را حاصل می کند که شخص می تواند به طور تجربی سازه ای را از سایر سازه هایی که احتمالاً مشابه اند، متمایز سازد و یا این که شخص می تواند چیزی را که با سازه نامربوط است مشخص کند (کرلینجر، ۱۳۷۴، ص۱۳۹). این معیار درجه ای است که اندازه های متغیرهای پنهان مختلف منحصر به فرد هستند (Hensley, 1999) . برای این که یک اندازه یا معیار روا باشد باید واریانس در معیار، تنها واریانس نسبت داده به متغیر پنهان مورد نظر را منعکس کند نه دیگر متغیرهای پنهان را. اگر یک سازه روایی تفکیک کننده داشته باشد، آیتم های مقیاسی که سازه های مختلف را می سنجند باید همبستگی کمی با هم داشته باشند (Spector, 1992) روایی تفکیکی درجه ای است که سنجه های فاکتورهای مختلف، از هم مجزا و تفکیک شده هستند (Bagozzi et al, 1991; Hoskisson et al, 1993). یک ابزار دارای روایی تفکیکی است اگر همبستگی بین سنجه های عوامل مختلف با بهره گرفتن از روش های مشابه سنجش، کمتر از ضریب پایایی باشند، (Crockerand Algina, 1986).
روایی تک بعدی بودن: این روش شواهدی را برای وجود سازه مکنون منفرد^[۵۲] فراهم می آورد. (Flynn et al, 1990). دو روش برای سنجش تک بعدی بودن یک معیار وجود دارد: تحلیل عامل اکتشافی ^[۵۳](EFA) و تحلیل عاملی تاییدی ^[۵۴](CFA) (Kline, 1998)

۸-۳ . پایایی

پایایی یک سنجه، ثبات و سازگاری مفهوم مورد سنجش را نشان می دهد. ثبات سنجه ها، توانایی یک سنجه برای حفظ ثبات در طی زمان (علی رغم شرایط غیر قابل کنترل آزمون و وضعیت پاسخگویان) است که شاخصی از ثبات و آسیب پذیری کم آن در برابر تغییرات می باشد. سازگاری درونی سنجه ها بدین معنی است که بندهای سنجه باید با همدیگر به عنوانی یک مجموعه عمل نموده و به طور مستقل مفهوم یکسانی را اندازه گیری کنند به گونه ای که پاسخ دهندگان معنای یکسانی را برای هر یک از مؤلفه ها قائل شوند . سازگاری درونی سنجه ها از دو طریق قابل بررسی است:
پایایی سازگاری بین سوأل ها: این پایایی نوعی آزمون از سازگاری پاسخ های پاسخ دهندگان به همه سوأل ها در یک نسخه یا یک پرسش نامه است. تا حدی که سوأل ها یا بندها، سنجه های مستقلی از مفهوم مشابهی هستند، آن ها با یکدیگر همبستگی خواهند داشت. معمول ترین آزمون پایایی سازگاری درونی، ضریب آلفای کرونباخ است (Cronbach, 1946) که برای سوأل ها یا طبقات چند مقیاسی انجام می شود. فرمول محاسبه آلفای کرونباخ به شرح زیر است :

K = تعدادسؤالات
= مجموع واریانس سؤالات
= واریانس نمره های خام آزمودنیها
اعتبارهای کمتر از ۶/۰، معمولاً ضعیف تلقی می شود، دامنه ۷/۰ قابل قبول و بیش از ۸/۰ خوب تلقی می شود. البته هر چه ضریب اعتبار به عدد یک نزدیکتر شود بهتر است پس از محاسبه، نتیجه برآورد ۷۸% بدست آمد که در فرمول کرونباخ مقدار  بین صفر و یک (<1  ۰<)و ضریب اعتبار بالای ۷۰% در تست اعتبار مورد قبول است. (دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۳، ص ۳۱۸).
پایایی دو نیمه کردن: این پایایی همبستگی بین دو نمیه یک سنجه را انعکاس می دهد، پایای دو نمیه کردن می تواند نسبتبه آلفای کرونباخ بالاتر باشد بنابراین تقریباً در تمام موارد، آلفای کرونباخ می تواند به عنوان شاخص نسبتاً کاملی از پایایی سازگاری درونی مد نظر قرار گیرد. (دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۳، ص ۳۱۸).
ضریب آلفای کرونباخ برمبنای همبستگی های میان شاخص هایی است که در برگیرنده یک معیار هستند. (Pedhazur and Schmelkin, 1991). دیویس (Davis, 1995) اشاره می کند که ضریب آلفای کرونباخ پرکاربردترین روش در سنجش پایایی در تحقیقات مدیریت عملیات است. برآورد پایایی باید به بعد از رواسازی سازه موکول شود چرا که بدون روایی سازه، پایایی امری نامربوط خواهد بود (Koufteros, 1999).

۹-۳ . مدل یابی

۱-۹-۳ . استاندارد سازی سازه ها

داده های جمع آوری شده در مرحله قبل، با کدگذاری مناسب و ورود به نرم افزار SPSS مورد تحلیل عاملی اکتشافی قرار گرفتند تا ساختار عاملی آن ها کشف شود. پس از آن با هدف انجام تحلیل عامل تاییدی، مدل های سنجش (X model) در نرم افزار LISREL مورد بررسی واقع شدند (Byrne, 1998; Jöreskog and Sörbom, 1993) . در این بخش اصلاحات لازم بر روی ساختار عاملی و متغیرهای تحقیق بر اساس شاخص های برازش حاصل از تحلیل عاملی تأییدی، انجام پذیرفت. باید توجه داشت که شاخص مختلفی برای بررسی نیکویی برازش در تحلیل عاملی تأییدی توسط لیزرل وجود دارد و همچنین دامنه ای از مقادیر مختلف به عنوان آستانه برازش مدل، تعیین شده اند. (Forza and Filippini, 1998).
از آنجا که بسیاری از شاخص های تناسب تحت تأثیر تعداد نمونه قرار می گیرند (GFI, NFI and AGFI) و دیگر شاخص ها به وسیله نسبت متغیرهای آشکار به متغیرهای مکنون تحت تأثیر قرار می گیرند (NNFI and CFI) ، شاه و گلدستین (Shah and Goldstein 2006) ، بررسی مجموعه ای از شاخص ها را جهت آزمون برازندگی توصیه می کنند. شاخص اصلی برای نیکویی مدل برازش که در ادبیات مدل یابی معادلات ساختاری نیز بحث شده، P-Value است که گاهی به تنهایی برای تستبرازش مدل به کار فته است. (Shah and Ward 2007) . پس از آن پرکاربردترین و مفید ترین معیار برازندگی مدل، ریشه مجذور میانگین خطای برآورد^[۵۵] (Steiger, 1990, Byrne, 1998) می باشد. مقدار آماره کلی دو با تعدیل درجه آزادی  نیز به علت خنثی نمودن اثر تعداد موارد، کاربرد مناسبی یافته است. (Kline, 1998,)
همچنین می توان از جمله پرکاربردترین برازندگی مدل، به شاخص تناسب مقایسه ای^[۵۶]، (Bentler, 1980) و ریشه مجذور میانگین خطای تخمین (Steiger, 1990) اشاره نمود. (Rogg et al, 2001).
براش شاخص RMSEA مقادیر کمتر از ۹/۰ (Shah and Ward, 2007,). شاخص  مقادیر کمتر از ۵، (, Shah & Ward , 2007,) و شاخص CFI مقادیر بیشتر از ۹/۰ (Shah and Ward, 2007,) به عنوان مقادیر مورد پذیرش در نظر گرفته شدند.
در نهایت استاندارد بودن سازه ها بر اساس دو روش اکتشافی و تاییدی بررسی گردید. در تحلیل عاملی اکتشافی استاندارد بودن سازه ها در صورت دارا بودن بار عاملی بیش از ۵/۰ آیتم ها بر روی یک عامل و کمتر از ۴/۰ بر روی عوامل دیگر در سطح مطلوب حفظ خواهد شد. (Bagozzi, 1988) همچنین وجود بیش از دو عامل در نتایج و فزونی میانگین واریانس استخراج شده^[۵۷] عوامل نسبت به همبستگی بین عوامل، اطمینان بیشتری را در این زمینه حاصل می کند (Fornell and Larcker, 1981).
در تحلیل عاملی اکتشافی نیز مقادیر فراتر از آستانه برای شاخص های برازش، تأیید کننده استاندارد بودن سازه ها می باشد.
پایایی ایراز تحقیق نیز با بهره گرفتن از ضریب آلفای کرونباخ بررسی گردید که مقادیر ۷/۰ و بالاتر برای آن قابل اعتماد می باشد (Hair et al, 1998,).

۲-۹-۳ . مدل یابی معادلات ساختاری و آزمون فرضیات تحقیق

سازه های تحقیق در مرحله نهایی، با بهره گرفتن از نمودار مسیر منتج از مدل تحقیق، مورد کنکاش و ارتباط سنجی قرار می گیرند. بدین منظور ابتدا مدل های سنجش (XModel) برای تبیین و تأیید ارتباط بین متغیرهای مشاهده شده و مکنون با بهره گرفتن از تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی و با بهره گرفتن از نرم افزارهای SPSS و LISREL انجام گردید. به عبارت دیگر مقیاس های حاصل در تحلیل عاملی اکتشافی توسط تحلیل عاملی تاییدی قبل از آزمون مدل کلی ارزیابی قرار گرفتند. در این مرحله ساختار سازه ها و ضرایب اثر متغیرهای مشاهده شده بر متغیرهای مکنون مورد بررسی و تأیید آماری قرار می گیرند. در مرحله بعد، فرضیات تحقیق آزمون و بررسی گردید

۱۰-۳ . تحلیل عاملی

تحلیل عاملی^[۵۸] یکی از فنون آماری است که استفاده از آن در حوزه علوم اجتماعی و روانشناسی در دهه های اخیر در دنیا و در سال های اخیر در کشور رواج زیادی یافته است. به کارگیری این تکنیک آماری، در اکثر تحقیق هایی که در آن ها از آزمون و پرسشنامه استفاده می شود، ضروری است (کلاین، ۱۳۸۰، ص۵۹). کاربرد این فن در آمار به حدی است که کرلینجر (کرلینجر، جلد دوم، ۱۳۷۴، ص ۲۹۸). از تحلیل عاملی تحت عنوان «ملکه روش شناسی ها» یاد می کند. تحلیل عاملی به دو بخش کلی تقسیم می شود: تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی.

پرسشی که در اینجا پیش روی ما قرار میگیرد این است که آیا ماده منصرف به وقوع هراس و وحشت است؟به بیان دیگر اگر مرتکب به قصد قتل وباعلم به شخصیت آسیب پذیر طرف از نظر عاطفی خبر فوق العاده هیجان انگیزی به وی بدهد و هیجان ناشی از آن منتهی به مرگش شود،آیا می توان عمل را مشمول ماده مرقوم دانست؟بنابر عقیده یکی از حقوق دانان«چون منظور از تفسیر احراز نظر مقنن است پاسخ مثبت است،به نظر می رسد کانون توجه مقنن در ماده۳۲۵ ق.م.ا بر این نکته بوده که ارتکاب هر رفتاری که سبب نتیجه باشد صرف نظر از شکل وخصوصیت آن برای تعقیب مرتکب کافی خواهد بود،با این حال قبول چنین استدلالی به دلیل مغایرت با نصِّ ماده مرقوم مشکل است»^[۹۹]

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

در مواردی که فعل غیر مادی صلاحیت ایجاد جنایت را داشته و بتوان وقوع تلف و صدمه را به آن افعال قابل انتساب دانست. مرتکب جانی محسوب و محکوم به مجازات میگردد. حقوقدانان اسلامی موارد مختلفی از مصادیق وقوع قتل با اعمال غیر مادی را به استناد روایات مورد بحث و دقت نظر قرار دادهاند از قبیل فریاد زدن بر دیگری وقوع موت بلافاصله بعد از آن، کشیدن سلاح بدون به کارگیری آن به روی دیگری که هراس از آن منجر به قتل گردد، قتلی که به سبب سحر و علوم غریبه ایجاد شود و… در بررسی این مصادیق آنچه مورد توجه حقوقدانان اسلامی است، احراز صلاحیت افعال غیر مادی در ایجاد قتل است، برخی ضمن تردید در استناد قتل به عوامل مذکور ، بنابر فرض انتساب مرتکب را ضامن شمردهاند^[۱۰۰]. از موارد دیگری که عوامل غیر مادی به وساطه تسبیب موجب وقوع جنایت شده و بوسیله حقوقدانان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته فریاد کشیدنی است که متعاقب آن، مرگ حادث شده است که درباره ضمان مرتکب در این فرض نظریات و آرا مختلفی مطرح شده است. گروهی با توجه به موقعیت مجنی علیه فریاد کننده را هنگامی ضامن شمرده و جنایت را مستند به وی میدانند که مقتول بیمار، مجنون و یا در حال غفلت باشد؛ لکن جایی که مجنی علیه عاقل و بالغ است، اصل عدم ضمان را جاری کردهاند. ^[۱۰۱]به موجب این رأی چنانچه مرگ متعاقب فریاد زدن بر طفل، بیمار، شخص مجنون قتل واقع شود اصل بر ضمان مرتکب است؛ مگر آنکه عدم استناد جنایت به فعل مرتکب اثبات گردد؛ لکن اگر مجنی علیه عاقل و بالغ باشد، اصل بر عدم استناد قتل به فریاد زدن است؛ مگر آنکه علم به وجود رابطه علیت حاصل شود. ^[۱۰۲] چنانچه ملاحظه میشود توجه به وضعیت مجنی علیه ، ناشی از تردیدی است که در امکان اسناد قتل به فعل غیر مادی وجود دارد معهذا برخی صرف نظر از موقعیت مقتول مرتکب را در صورتی ضامن شمردهاند که استناد جنایت به فریاد وی احراز گردد.
به موجب رأی فوق الذکر ، سن ، حالت روحی و جسمی مجنی علیه در ثبوت ضمان مؤثر نبوده است؛ بلکه به مجرد حصول رابطه علیت عامل به عنوان مرتکب قتل، تحت پیگرد قرار میگیرد. قانون گذار نیز ضمن پذیرش امکان حصول جنایت به افعال غیر مادی ، رأی اخیر را پذیرفته و در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی برخی صورتهای فعل غیر مادی را مورد توجه قرار دادهاند: هر گاه کسی به روی شخصی صلاح بکشد یا سگی را بسوی او برانگیزد یا هر کار دیگری که موجب هراس او گردد، انجام دهد؛ مانند: فریاد کشیدن یا ایجاد انفجار صوتی که باعث وحشت میشود که البته بر اثر این ارعاب آن شخص بمیرد. اگر این عمل ، نوعاً کشنده باشد یا با قصد قتل انجام شود؛ گرچه نوعاً کشنده نباشد، قتل عمد محسوب شده و موجب قصاص است و اگر این عمل نه نوعاً کشنده و نه با قصد قتل انجام بگیرد، قتل شبه عمد محسوب شده و دیه آن بر عهده قاتل است.
بنابراین اگر کسی زن بارداری را به منظور سقط حمل وی بترساند، در صورت وجود شرایط عمد میتواند محکوم به قصاص گردد.
در مواردی ممکن است که فعل غیر مادی با ایجاد چند واسطه علت جنایت را فراهم سازد؛ مانند : آنکه دیگری را چنان بترساند که وی برای نجات خود اقدام به فرار کند و در حین گریز به مانعی برخورد نموده و منتهی به مرگ وی شود. حقوقدانان اسلامی در این فرض، قائل به تفصیل شده و با توجه به شدت تأثیر فعل مرتکب معتقدند؛ اگر اراده و اختیار مقتول به سبب اخافه زایل شود، جنایت قتل مستند به فعل ترساننده خواهد بود و در غیر این صورت اگر اخافه فقط سبب فرار و گریز را فراهم کرده و زوال اراده مقتول را در پی نداشته است، جنایت واقعه ناشی از فعل شخص مقتول قلمداد میگردد.
چرا که ترساننده فقط شرایط وقوع قتل را ایجاد کرده است و نه علت آن را؛ پس ترساننده او را به فرار وادار کرده است نه به افتادن و سقوط؛ بنابراین لذا مقتول با مباشرت خود در هلاک خویش، ضمان سبب را ساقط کرده است.
آنچه که در قانون مجازات اسلامی در رابطه با تحقق انواع بر اساس آنچه در ماده ۲۰۴ . سایر موارد مربوط به قتل آمده، حاکی از تحقق ۵ نوع قتل بوده که در این قانون مورد پذیرش قرار گرفته است که در این انواع پنجگانه تماماً با افعال مادی فیزیکی قابل تحقق میباشند؛ حالا باید در این بحث بدانیم چند نوع از این قتلهای پنجگانه با افعال غیر مادی قابل تحقق هستند.
آنچه در رابطه با ارتکاب قتل با افعال غیر مادی به تبعیت از متون فقها در موارد ۳۲۵ و ۳۲۶ قانون مجازات اسلامی؛ مطرح است، حاکی از آن دارد که دو نوع قتل با این افعال قابل تحقق است؛ هر چند که قانونگذار در ماده ۳۲۶ به نوع خاصی از قتل اشاره نکرده و تنها مقرر داشته که «هر گاه کسی دیگری را بترساند و موجب فرار گردد و آن شخص در حال فرار خود از جای بلندی پرت شود یا به درون چاهی بیفتد و بمیرد در صورتی که آن ترساندن موجب زوال اراده و اختیار و مانع تصمیم او گردد، ترساننده ضامن است.»
بنابراین چنانچه ملاحظه میشود در این ماده قانونگذار به نوع خاصی از قتل اشاره ننموده و تنها ارتکاب قتل را در این شرایط موجب ضمان دانسته است؛ اما بر خلاف آن مقنن در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی به دو نوع قتل اشاره نموده و مقرر داشته که : ( هر گاه کسی بر روی شخصی سلاح بکشد یا سگی را به سمت او برانگیزد یا هر کار دیگری که موجب هراس او گردد انجام دهد؛ مانند: فریاد کشیدن یا انفجار صوتی که باعث وحشت میشود، بر اثر این ارعاب آن شخص بمیرد؛ اگر این عمل نوعاً کشنده باشد یا با قصد قتل انجام شود؛ گرچه نوعاً کشنده نباشد، قتل محسوب میشود و موجب قصاص است و اگر این عمل نوعاً کشنده و نه با قصد قتل انجام گیرد، قتل شبه عمد محسوب میشود و دیه آن بر عهده قاتل است.
قانونگذار در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی در مقام بیان شرایط و مصادیق قتل عمدی با افعال غیر مادی ، همان ضوابطی و شرایطی که در ماده ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی در باب قتل عمد، با افعال مادی فیزیکی مطرح کرده است در اینجا نیز تکرار نمود و در دو حالت قتل را عمدی دانسته است.
الف) یکی در حالتی که اعمال ارتکابی نوعاً کشنده باشد که دراین حالت اگر جانی قصد قتل مجنی علیه را نیز نکرده باشد، قتل عمدی و مرتکب ، مستحق قصاص است.
ب) حالت دیگر در موردی است که فعل ارتکابی نوعاً کشنده نیست؛ اما به قصد قتل ارتکاب یافته، که در این مورد نیز در صورت سلب حیات از مجنی علیه قتل عمدی و مرتکب محکوم به قصاص میشود؛ بنابراین، چنانچه کسی به یکی از این طریق اقدام کرد و باعث سلب حیات از کسی شود ، قاتل عمدی بوده و در نتیجه بر اساس ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی محکوم به قصاص میشود، ابهامی که در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی مطرح است، مربوط به عبارت … قتل عمدی محسوب شده به نحوی است که به نظر میرسد، مقنن ارتکاب قتل در حالتهای دو گانه فوق را که به آنها اشاره شده نه قتل عمد بلکه قتل در حکم عمد میداند؛ بنابراین، آنچه باید در این بگوییم ، اینکه: اولاً با توجه به منابع فقها و با عنایت به موضوعاتی که فقها در این زمینه مطرح کردهاند، میتوان گفت که منابع موجود در این مورد هیچ گونه اشاره به اینکه ارتکاب قتل با افعال غیر مادی از مصادیق قتل در حکم عمدی است نداشته، به طوری که هیچ یک از فتاوی مطرح شده از سوی فقها حاکی از این امر نبود؛ به عنوان مثال، حضرت امام خمینی در تحریر الوسیله میفرمایند: «هر گاه کسی بر سر بالغ غیر عاقل فریاد بکشد و در نتیجه آن شخص بمیرد یا به زمین بخورد و بمیرد ، دیهای نیست؛ مگر در صورتی که مرتکب ، علم به استناد موت به فعل خود داشته باشد و در صورتی که قصد قتل داشته باشد پس آن قتل عمدی است و قصاص میشود و الا شبه عمد خواهد بود و دیه را باید از مال خود بپردازد. پس اگر فریاد بکشد بر طفل یا مریض یا مجنون یا غافل و او بمیرد ، دیه ثابت میشود؛ مگر اینکه عدم استناد قتل به فعل ثابت شود و اگر قصد قتل نیز داشته باشد، در نتیجه قتل عمدی است و الا قتل شبه عمد بوده، در صورتی که نوعاً کشنده نباشد. ^[۱۰۳]
بنابراین چنانچه ملاحظه میشود در این فتوا، هیچ گونه موردی که دلالت بر اینکه قتل در این حالت در حکم عمدی است، موجود نیست؛ بلکه حاکی از عمدی بودن قتل در این موارد میباشد.
ثانیاً : اینکه قانون گذار در ماده ۳۲۵ به استثنای یک مورد، تمام شرایط مواردی را که در ماده ۲۰۶ قانون مجازات اسلامی برای تحقق قتل عمد با فعل مادی فیزیکی مطرح نمود، در این ماده نیز بیان کرد و همان شرایط را برای ارتکاب قتل با افعال غیر مادی نیز در نظر گرفته است که در این مورد نیز دلالت بر تحقق قتل عمد در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی دارد؛ اما احتمال دارد که گفته شود وضعیت افعال ارتکابی در این دو (افعال مادی در ماده ۲۰۶ و افعال غیر مادی در ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی ) باعث این اختلال شده و قانون گذار قتل با افعال غیر مادی را از نوع قتل (در حکم عمدی دانسته ) ، که در این جواب بایستی گفت : اساساً اختلاف در افعال ارتکابی نیز نمیتواند باعث تغییر عنوان قتل از نوعی به نوع دیگر شود؛ چرا که آنچه در قانون مجازات اسلامی بیش از هر چیز دیگر در رابطه با تقسیم بندی انواع چندگانه قتل مورد توجه قرار گرفته است، تأکید بر عنصر روانی (معنوی) بوده و وضعیت افعال ارتکابی یا به عبارتی عنصر مادی قتل هیچ گونه مدخلیتی در تقسیم بندی قتلهای پنجگانه نداشته است.
ثالثاً اینکه در قانون مجازات اسلامی به تبعیت از متون فقهی ، قانونگذار در ماده ۲۰۴ قانون مجازات اسلامی انواع قتل را در سه نوع، عمدی، شبه عمدی و خطای محض احصاء نمود. علاوه بر آن بطور متفرقه در لابلای مواد مربوط به قتل و نوع دیگر قتل را که شامل قتل در حکم شبه عمد و در حکم خطای محض میباشد را نیز مورد پذیرش قرار داده است؛ چنانچه میتوان گفت که در قانون مجازات اسلامی خارج از انواع پنجگانه قتل که قانونگذار موارد و مصادیق آن را در ضمن مواد مختلف بیان کرده، نوع دیگری قتل به رسمیت شناخته نشده است که ما قائل به آن باشیم؛ بنابراین با عنایت به مطالب فوق میتوان اظهار داشت که ، عبارت ماده ۳۲۵ قانون مجازات اسلامی در این زمینه ناشی از مسامحه قانونگذار بود و قتل ارتکابی با اعمال غیر مادی در صورت تحقق شرایط عمد که در دو ماده فوق الذکر مندرج است، از مصادیق قتل عمدی بوده نه در حکم عمدی و اینکه اساساً در قانون مجازات اسلامی ، قتلی به عنوان قتل در حکم عمدی موجود نیست که ما عبارت ماده را بر آن حمل نماییم.
۳-۲)مبحث دوم: رابطه سببیت و نتیجه مجرمانه و شروع به قتل عمدی
در این فصل طی دو مبحث رابطه سببیت و اهمیت آن و نظریات ارائه شده از سوی حقوقدانان و نتیجه مجرمانه و مفهوم مفید بودن قتل عمدی و شروع به قتل عمدی مورد بحث و تحلیل قرار میگیرد.
۳-۲-۱)گفتار نخست: رابطه سببیت
رابطه سببیت در هر جرمی به معنای آن است که عمل مرتکب سبب نتیجه مجرمانه باشد که در اصل یک مسأله فلسفی میباشد و فلاسفه چنین رابطهای را هنگامی برقرار میدانند که لازمه سبب تحقق مسبب باید یعنی هر گاه سبب رخ دهد مسبب نیز خود به خود به دنبال آن محقق شود در حقوق جزا رابطه سببیت و اسناد فعل به فاعل را میتوان به دو دسته تقسیم کرد یک اسناد را اسناد معنوی نامند که همان نسبت دادن جرم به شخص دارای اهلیت است یعنی تا شخصی اهلیت نداشته باشد نمیتوان جرمی را به وی نسبت داد و یک اسناد، اسناد مادی است که در اینجا مورد نظر میباشد یعنی از نظر مادی بتوان بین فعل مرتکب و نتیجه مجرمانه رابطه سببیت برقرار کرد گرچه رابطه سببیت به عنوان جزیی از رکن مادی منحصر در معنای دوم است اما برای برقراری مسئولیت کیفری نیاز به سببیت مزدوج میباشد یعنی شخصی را از نظر کیفری میتوان تحت تعقیب قرار داد که اولاً اهلیت داشته باشد و بتوان جرم او را نسبت داد (اسناد معنوی). ثانیاً بتوان وی و نتیجه مجرمانه رابطه سببیت برقرار ساخت (اسناد مادی).
احراز رابطه سببیت میان رفتار فیزیکی و نتیجه مجرمانه یک مسأله موضوعی است که دیوان عالی کشور نمیتواند آنرا تحت نظارت خود در آورد بنابراین چنانچه دادگاه موضوع به صورت مستدل رابطه میان ضربه جانی و قتل را احراز کند محکوم علیه نمیتواند در دادگاه قانونی به استدلال دادگاه موضوع، خدشه وارد کند. ^[۱۰۴]
احراز رابطه سببیت میان رفتار فیزیکی ونتیجه مجرمانه در مواردی که فقط یک سبب وجود دارد یا اسباب متعدد منتسب به یک نفر است کار آسانی می-باشد اما در مواردی که چند سبب در تحقق نتیجه مجرمانه نقش دارند احراز رابطه سببیت میان یک یا چند سبب با نتیجه مجرمانه کار آسانی نیست و این موضوع یکی از مسائل بحث برانگیز حقوق جزای عمومی است که میدان تاخت و تاز اندیشمندان دانش حقوق قرار گرفته است و هر یک نظریههایی را ارائه دادهاند که در ادامه به صورت مختصر به مهمترین آنها اشاره میگردد.
عوامل و اسبابی که همراه با رفتار فیزیکی مرتکب صورت میگیرد ممکن است قبل از رفتار فیزیکی وجود داشته باشد مانند بیماری قلبی مجنی علیه که با ضربه مرتکب تشدید شده با آن دست به دست هم میدهند و سبب مرگ مجنی علیه میشوند و نیز ممکن است همزمان با رفتار فیزیکی رخ دهد مانند اینکه همزمان با انداختن مجنی علیه در بستر خیابان اتومبیل هم از روی وی عبور کند و گاهی ممکن است بعد از رفتار فیزیکی باشد مانند اینکه پزشک داروی اشتباهی را به شخص مجروح تزریق نماید که این تقسیم بندی در برخی از نظریههای مربوط به تداخل اسباب دخالت داده شده است. گاهی ممکن است یک سبب آثار متعددی را داشته باشد. مثلاً شخصی در کشت زار خود آتشی روشن کند و این آتش بر اثر وزیدن باد به کشت زار و خانه های همسایگان سرایت کند و سبب سوختن باغها، خانهها، اموال، حیوانات و قتل چند نفر شود که در این صورت چون بر خلاف تعدد اسباب تنها فقط یک سبب وجود دارد از بحث خارج میگردد.
احراز رابطه سببیت میان رفتار فیزیکی و نتیجه مجرمانه در جرایم مقید به نتیجه مطرح میشود که جزء قواعد عمومی است و تفاوتی میان جرم قتل و سایر جرایم مقید وجود ندارد اگر رابطه سببیت میان رفتار فیزیکی و نتیجه مجرمانه ثابت نشود عنصر مادی جرم احراز نشده است. زیرا رابطه سببیت جزیی از عنصر مادی است. البته در جرایم عمدی عدم احراز این رابطه ممکن است سبب تعقیب مرتکب به عنوان شروع درجرم شود.
۳-۲-۱-۱)مفهوم رابطه سببیت
در تعریف فلسفی علت و علیت گفته شده علت آن چیزی است که معلول در کیان و هستی خود به او نیازمند است و علیت همان رابطه وجودی میان دو چیز است به طوری که یکی وابسته به دیگری باشد.
آنچه مورد نظر ماست مفهوم حقوقی علت و علیت است و قوانین با توجه به اوضاع و احوال حاکم بر قضیه و اجرای عدالت و انصاف و اجرای سیاست کیفری روی علت اثر گذاشته و آن را مفهومی خاص میبخشند. از نظر حقوقی علت عبارتست از فعل با ترک فعلی که مؤثر در
ایجاد جرم و نتیجه مجرمانه باشد و کلمه «مؤثر» از این جهت به کار برده میشود.
گاهی علل متعدد در ایجاد جرم شرکت دارند و از جهت تأمین اهداف سیاست کیفری و اجرای عدالت ناگزیر از انتخاب مؤثرترین آنها هستیم. در تعریف رابطه علیت نیز گفته شده «پیوستگی میان فعل و نتیجه به نحوی که هیچ عامل خارجی دخالت نکرده باشد» و پیوستگی میان فعل و نتیجه ممکن است با واسطه و غیر مستقیم و یا بلاواسطه و مستقیم باشد و تشخیص این که آیا این پیوستگی میان فعل و نتیجه وجود دارد و یا خیر و اگر وجود دارد مستقیم است یا غیر مستقیم در شأن مقامات قضایی در مورد تشخیص سبب مؤثر از میان سببهای متعدد نظریههای گوناگونی مطرح شده است:
نظریه شرط ضروری نتیجه:
مطابق این نظریه هر عملی که بدون تحقق آن نتیجه مجرمانه تحقق پیدا نمی کند بین آن عمل و نتیجه مجرمانه رابطه علیت وجود دارد،^[۱۰۵] بر اساس این نظریه ،هر امری که ضرورتاً نقشی در بروز حادثه داشته باشد بین آن و ایجاد حادثه ارتباط وجود دارد.به عبارت دیگر هرکس که در تحقق حادثه ایجاد شده مؤثر باشد دارای مسئولیت است.به عنوان مثال:چنانچه اشخاص مبادرت به آتش زدن اتومبیل دیگری کنند به این کیفیت که یکی از آن ها اقدام به ریختن بنزین،دیگری کبریت را روشن و شخص سوم نیز اقدام به پرتاب آن بر روی اتومبیل و ایجاد آتش سوزی نماید،تمامی افراد در وقوع حادثه نقش داشته و به وطر یکسان دارای مسئولیت می باشند،زیرا با فقدان هرکدام از آنها آتش سوزی محقق نمی شود.بنابراین بر اساس نظریه شرط ضروری چون تمام عوامل در وقوع حادثه مدخلیت دارند و به نحوی با ایجاد حادثه مرتبط می باشند،لذا میان حادثه و عوامل مذکور رابطه علیت برقرار ودر نتیجه دارای مسئولیت خواهند بود.^[۱۰۶]
در دیوان عالی کشور نظریه شرط صروری به طور مطلق پذیرفته نشده است.^[۱۰۷]
به عبارت دیگر برای تشخیص و شناختن مسئول حادثه باید بررسی کنیم که آیا خطای کیفری شرط لازم و ضروری برای حصول نتیجه بوده است یا نه؟
بنابراین اگر در حادثه ای،«الف» با شکلیک گلوله ای به سمت«ب» موجب مجروح شدن او شود و جراحت آقای «ب» در بیمارستان و به هنگام عمل جراحی به واسطه ضدعفونی نبودن وسایل جراحی عفونت نماید و در اثر عفونت فوت کند شلیک کننده ضامن است،زیرا اگر او شلیک نمی کرد نتایج بعدی به وقوع نمی پیوست.^[۱۰۸]
نظریه رفتار مجرمانه به عنوان شرط مستقیم و متصل به نتیجه:
برخی از حقوقدانان در بحث تشخیص رابطه علیت بین عنصر مادی جرم و تحقیق نتیجه،علت مستقیم و متصل و نتیجه وراده را معیار مسئولیت کیفری شناخته اند،یا به عبارت دیگر طرفداران این نظریه معتقدند که رفتار مجرمانه لزوماً باید با حدوث نتیجه وارده ارتباط مستقیم داشته و علت نزدیک و بلاواسطه آن باشد.^[۱۰۹]مثلاً کسی دیگری رابا چاقو مجروح می کند،لباس مجروح آلوده به میکروب است و در اثر تماس با زخم باعث ابتلا به بیماری کزاز می شود،بیمار برای مداوا به بیمارستان مراجعه می کند،پزشک در معالجه وی کوتاهی می نماید و در نتیجه درمان بیمار به درازا می کشد و آخرالأمر روزی که بیمار برای معالجه به بیمارستان رفته کپسول گاز در آشپزخانه بیمارستان منفجر می شود و موجب مرگ مجروح می گردد،بین مرگ مجنی علیه و انفجار کپسول گاز رابطه علیت وجود دارد و ضارب تنها مسئول جراحاتیست که به متوفی وارد نموده است.دیوان عالی کشور صریحاً علیت مستقیم و بلافاصله را نفی کرده و همین معنی در حکم دیگری نیز منعکس است.^[۱۱۰]
شرط پویای نتیجه:
بعضی از حقوق دانان در توجیه رابطه سببیت میان رفتار مجرمانه و تحقق نتیجه بین رفتار مجرمانه پویا و سایر عوامل ثابت و ایستای مؤثر در حدوث یک واقعه مجرمانه قائل به تفکیک شده اند ،بدین معنی که این دانشمندان در بررسی های خود در مورد یک حادثه که چند عامل در آن مداخله دارند تنها رفتار پویا و متحرکی را که باعث ایجاد تغییرات و نتیجه محسوس خارجی شده است،علت آن می شناسند.درنتیجه عامل ثابت و غیر متحرکی را که فاقد اثر در این تغییرات و حدوث نتیجه بوده است را غیر مسئول معرفی می کنند؛مثلا شخصی به دیگری که دارای بیماری قلبی است خبر ناگواری می دهد یا در میان جمع به او توهین می کند و در اثر فشار روحی ناگهان دچار سکته قلبی می شود،مطابق این نظریه بین توهین و مرگ رابطه علیت وجود دارد،نه بین مرض قلبی که جنبه ایستا و سکون داشته است.در نقد این نظریه می توان گفت عملا جز در مورد بخشی از جرایم غیرعمدی ناشی از تخلفات رانندگی در سایر موراد نمی توان آن را بکار گرفت و قابل اجرا نیست اما در مورد جرایم غیر عمدی فرض کنیم که در حادثه رانندگی منجر به قتل غیر عمدی،کاردان فنی پس از بازدید از صحنه تصادف که دو وسیله با هم تصادف کرده اند و بر اساس کروکیه ترسیمی اظهار نظر کنند که علت تصادف بی مبالاتی راننده اتومبیل سواری بوده است،چون نام برده با وسیله نقلیه ای که فاقد چراغ خطر و چراغ راهنما بوده در شب رانندگی کرده است و در حین گردش به راست برای ورود به خیابان فرعی موجب آن شده که راننده دیگری که در عقب اتومبیل مزبور در حرکت بوده نتواند در قصد راننده اتومبیل سواری برای ورود به خیابان فرعی مطلع شود و در نتیجه با او تصادف کرده است،بنابراین در این حادثه بی مبالاتی راننده سواری در رفع عیب و نقص اتومبیل که یک ترک فعل است و در آن شرایط به صورت عامل پویا ظاهر ودر حدوث نتیجه مؤثر بوده است و علت مرگ شناخته می شود.پس می توان گفت انطباق این نظریه نیز بر همه مصادیق تعدد اسباب صحیح و عادلانه نخواهد بود به ویژه در مواردی که اسباب متحرکی که در بروز جنایات مؤثرند متعدد باشند،به علاوه در شرایط خاصی که ترک فعل مؤثر در وقوع جرم شناخته می شود،عامل آن به دلیل حالت ایستایی که دارد نمی تواند مشمول قلمداد گردد.
۴-نظریه شرط کافی یا متعارف نتیجه
به موجب این نظریه باید کلیه شرایط ضروری که در پیدایش نتیجه مجرمانه مؤثر بوده است بررسی و ارزیابی شود،به طوری که شرایط یا عوامل ضروری که برای ایجاد حادثه کافی نباشد تفکیک و مشخص گردند،سپس از بین آن ها آن رفتاریا عاملی که لزوماًوجود آن برای پیدایش صدمه وارده مناسب و کافی باشد انتخاب و علت وقوع حادثه معرفی می گردد.یا به عبارت دیگر علت صدمه وارده آن رفتار مجرمانه ای است که هم شرط ضروری و هم شرط کافی برای حصول آن نتیجه باشد،بدیهی است که برای اجرای این نظریه دادگاه باید در هر مورد با توجه به شرایط وقوع جرم و استفاده از نظریات علمی و جلب نظر کارشناس و متخصصین أمر و رابطه علیت بین رفتار مجرمانه و صدمه وارده را احراز می نمایند.لذا در مثال مذکور علت مرگ انفجار کپسول است که اگر دیگری یا چیزی جز آن نبود نتیجه مجرمانه حاصل نمی شد،نه ضرب و جرح ضارب.این راه حل از سایر نظریات منطقی تر و عملی تر به نظر می رسد.^[۱۱۱]
۳-۲-۱-۲)اهمیت رابطه سببیت
آنچه تاکنون درباره قتل عمدی توضیح داده شده برای تحقق مسئولیت و مجازات مرتکب کافی نیست بلکه احراز رابطه علیت نیز لازم است و در قتل عمدی چنین رابطهای میان فعل قاتل و مرگ مقتول مورد بررسی قرار میگیرد و مقصود این است که دادگاه باید احراز کند که مرگ مقتول بر اثر فعل واقع شده از ناحیه مرتکب حادث شده است و در صورت فقدان چنین امری حتی با وجود سلب حیات، عامل به عنوان قاتل عمدی شناخته نمیشود. بنابراین برای تحقق قتل عمدی موضوع ماده ۲۰۶ علاوه بر احراز رابطه جسمانی میان فعل قاتل و جسم مقتول باید میان فعل قاتل و مرگ نیز رابطه علیت وجود داشته باشد لذا اگر شخصی با قصد قتل اقداماتی را بر روی جسم دیگری انجام دهد و در نتیجه منجر به فوت او میگردد اما میان فعل او و مرگ مقتول هیچ گونه رابطه علیتی موجود نباشد عمل انجام شده یعنی سلب حیات قتل محسوب نمیشود و مرتکب را نیز نمیتوان به عنوان قاتل عمدی تحت تعقیب قرار داد. هیأت عمومی دیوان عالی کشور در یکی از آراء اصراری اظهار داشته است:
چون رابطه سببیت بین مرگ بر اثر بیماری قلبی با نزاع ثابت نیست انجام قتل احراز نمیشود.^[۱۱۲]
رابطه استناد میان رفتار فیزیکی و نتیجه مجرمانه باید استمرار یابد تا بتوان مسئولیت مرتکب را برقرار دانست بنابراین اگر فعل اختیاری یا عوامل طبیعی این رابطه را قطع نماید مسئولین متوجه مرتکب رفتار فیزیکی نخواهد بود. ماده ۳۴۶ ق. م. ا. به صورت نخست اشاره میکند:
«هرگاه کسی چیز لغزندهای را در معبر بریزد که موجب لغزش رهگذر گردد عهده دار دیه و خسارت خواهد بود مگر آنکه رهگذر بالغ عاقل یا ممیز عمداً با اینکه میتواند روی آن پا نگذارد به روی آنها پا بگذارد. در اینجا مجنی علیه با اراده خود رابطه سببیت میان قراردادن چیز لغزنده و لغزیدن خود را قطع کرده است.
در خصوص رابطه علیت ممکن است دو مشکل پیش آید: نخست اینکه اگر مدت زمان میان اعمال ارتکاب یافته و مرگ بزه دیده فاصله وجود داشته باشد ممکن است در اثبات رابطه علیت مشکل ایجاد شود به عبارتی در صورتی که فعل واحدی ارتکاب یافته باشداگر مرگ بلافاصله پس از ایراد ضربه رخ ندهد چه باید کرد؟! در حقوق قدیم فرانسه معمول این بود که مرگ بزه دیده پس ازچهل روز دیگر به ضارب قابل انتساب نبود و فقط ارتکاب اعمال خشونت آمیز به او نسبت داده میشد ولی امروزه قاضی به کمک گزارش کارشناسی که وجود یا عدم رابطه میان ضربه و مرگ را روشن میسازد با اختیار کامل در مورد تحقق و یا عدم تحقق قتل عمد تصمیم میگیرد. ^[۱۱۳]
دوم اینکه انتساب مرگ قربانی به هنگامی که چند نفر ضرباتی را وارد آورده باشند و نتوان تعیین کرد که کدام یک، ضربه کشنده را وارد کرده است مشکل ساز خواهد شد.
بنابراین در صورت تعدد اعمال باید قائل به تفکیک شد. به این صورت که اگر ضربات به طور پی در پی توسط یک شخص وارد آمده باشد و اگر هیچ یک از این ضربات به تنهایی کشنده نباشد همه این اعمال یک جنایت واحد غیر قابل تقسیم تلقی میشود زیرا قتل عمد ممکن است ناشی از اعمال متعدد باشد. اگر ضربات توسط اشخاص متعددی وارد آمده باشد وفقط بعضی از این اشخاص ضربات کشنده وارد کرده باشند و امکان تشخیص عامل هر یک از ضربات وجود نداشته باشد همه آنها به عنوان ارتکاب قتل عمد تحت پیگرد قرار میگیرند. به ویژه اگر دو نفر هم زمان با هم شلیک گلوله با بزه دیده او را به قتل برسانند در این صورت قاضی کیفری همه شرکت کنندگان را مرتکب قتل عمد به حساب میآورد. به علاوه ذکر این مورد ضروری است که در حقوق فرانسه هر علتی که ارتباط مستقیم با نتیجه داشته باشد، مسئولیت داردو رابطه علیت را در جایی برقرار میدانند که اسباب دیگری همراه با سبب و علت مورد نظر وجود نداشته باشد که بتوان قتل را به آنها منتسب ساخت بنابراین احراز رابطه علیت در قتل عمد از جایگاه ویژهای برخوردار است و در صورتی که این رابطه برقرار شود قتل عمد محقق شده است.
در برخی کتب حقوقی کشور عراق آمده است که لازم است بین رفتار مجرمانه مرتکب و فوت رابطه سببیتی وجود داشته باشد و از این رو همینکه مرتکب اقدام به یک فعلی انجام نمود کافی نیست بلکه لازم است فوت مجنی علیه ناشی از رفتار مجرمانه مرتکب باشد،خواه اقدام مرتکب به تنهایی باعث ایجاد موت شده باشد.مانند زمانی که مرتکب با بهره گرفتن از ریسمانی دیگری را به تنهایی خفه می سازد،وخواه زمانی که عوامل متعددی باعث ایجاد قتل شده باشد که در این صورت احراز دخالت همه یا بعضی از عوامل در ایجاد قتل مجنی علیه بسیار حائز اهمیت است.^[۱۱۴]
۳-۲-۲)گفتار دوم: اهمیت نتیجه مجرمانه
یکی از عناصر رکن مادی جرم نتیجه جرم است یعنی تغییرهایی که بر اثر رفتار فیزیکی در خارج به وجود میآید. نتیجه جرم قتل وفات مجنی علیه است که به صورت توقف کامل و دائمی فعالیت قلب و دستگاه تنفسی ظهور پیدا میکند و این نتیجه ممکن است بلافاصله به دنبال رفتار فیزیکی رخ دهد و یا مدتی فاصله بیفتد بنابراین زمان تحقق نتیجه یا نحوه اثر کردن رفتار فیزیکی تأثیری ندارد بلکه کافی است که میان این دو رابطه سببیت وجود داشته باشد.
پس نتیجه جرم در قتل عمدی عبارت از سلب حیات است با توجه به مقید بودن جرم قتل حصول نتیجه مجرمانه «سلب حیات» از شرایط تحقق جرم است. بنابراین اگر شخصی را به قصد قتل از هواپیمای در حال پرواز و از ارتفاع بسیار بلند به طرف پایین پرتاب نمایند و به هر دلیل او نمیرد قتل عمدی محقق نشده است و حداکثر میتوان عمل پرتاب کنندگان را به استناد ماده۶۱۳ ق. م. ا. شروع و یا شرکت در شروع به جرم قتل عمدی دانست. بنابراین تا «سلب حیات» محقق نشود عمل ارتکابی قتل به شمار نمیآید.
نتیجه جرم قتل با ضرر ناشی از قتل تفاوت دارد و نتیجه اثری است که متوجه مجنی علیه و مقتول میشود اما ضرر و خسارت متوجه اولیای دم میشود بنابراین مجنی علیه و زیان دیده در اینجا یک نفر نیستند.
مرگ یعنی نتیجه قتل که با مفهومی واحد ولی با واژههایی مترادف در آثار فقها و حقوقدانان و نیز در قوانین آمده است. و از آن جملهاند: ازهاق نفس – خارج ساختن روح – لطمه به حیات – سلب حیات – قتل – کشتن و امثال آنها.
در زمان های قدیم حتی تا اوایل قرن نوزدهم تعریف مرگ آسان و ساده بود. توقف قلب را معادل مرگ میدانستند. همین دیدگاه غیر عملی که قبل از ابداع روش های جدید بازگرداندن دوباره به حالت حیات، حاکم بود حتی در کشورهای پیشرفته اروپایی مانند آلمان و انگلستان موجب زنده به گور شدن یک تن از هر پانصد نفر بود و حتی ایکار دانشمند فرانسوی به راز وحشتناکی پی برد و آن این بود که هر یک صد تن فرانسوی که به خاک سپرده میشد یک تن زنده به گور بود و کمپس پروفسور فقید انگلیسی در کتاب پزشکی قانونی خود میگوید «مرگ به هر صورتی که باشد یک امر پزشکی است.» ^[۱۱۵]
بنابراین تشخیص وقوع مرگ و زمان آن در صلاحیت کارشناس یعنی پزشکی قانونی است. آثار مرتبط بر این موارد از اهمیت حیاتی برخوردار است زیرا میتواند در تحقیق یا عدم تحقق قتل ، تعیین قاتل ، نوع قتل، ارث، دیه و امثال آنها نقش تعیین کنندهای داشته باشد.
در حقوق کیفری ایران نیز قتل جرمی مقید به نتیجه است وبه علاوه گارو میگوید: «سلب عمدی و ناعادلانه حیات یک انسان توسط انسان دیگر قتل عمد است.» بنابراین هر گاه حیات از انسان دیگر توسط مرتکب سلب شود قتل عمد محقق شده است و وقوع قتل یکی از اجزای لازم در تحقق رکن مادی قتل عمدی است.
در حقوق عراق نتیجه مجرمانه قتل عمدی وفات مجنی علیه معرفی شده است.در واقع سلب حیات مجنی علیه همان اثری است که از رفتار مجرمانه مرتکب نشأت گرفته و به وسیله آن جرم قتلی به پایان رسیده است،از این رو است که جرم قتل عمد از جرایم ضرری شمرده می شوند.تحقق نتیجه مجرمانه شرط لازم برای تحقق قتل عمد می باشد زیرا تنها معیار جهت تفکیک قتل عمدی تام وشروع به قتل عمدی، تنها تحقق ویا عدم تحقق نتیجه مجرمانه است.^[۱۱۶]

محدودیت­های سیاسی

۸٫۱۸۹

محدودیت­های اجتماعی، فرهنگی و عرفی

۷٫۹۴۹

محدودیت­های مهارتی

۷٫۶۸۱

محدودیت­های اقتصادی

۶٫۳۷۵

محدودیت­های جغرافیایی

۵٫۶۶۴

دین، نگرش و اعتقادات گردشگر

۵٫۵۷۳

با توجه به خروجی Spss مقدار عدد معنی داری (sig) کمتر از ۰۱/۰ و نزدیک به صفر بوده و از سطح معنی‌داری استاندارد (۵% = ) کمتر است. بنابراین فرض _۰H در سطح اطمینان ۹۵% رد می‌شود. بنابراین می‌توان گفت بین رتبه ­بندی محدودیت‌های پیش روی گردشگران خارجی تفاوت معنی داری در سطح اطمینان ۹۵% وجوددارد و رتبه‌های یکسانی ندارند. متغیر ویژگی­های گردشگر بیشترین نقش را در محدودیت سفر گردشگران خارجی به ایران داشته است (بالاترین میانگین رتبه را داشته است) رتبه بندی سایر عوامل به ترتیب بیشترین تا کمترین عبارت است از: ادراک و آگاهی از ایران، ضعف زیرساخت ها و کمبود امکانات، موانع و تنگناهای شرعی و قانونی، اضطراب، توانایی سفر، تفریح و سرگرمی، همراهان سفر، خانواده و دوستان، جامعه گردشگر، موانع سیاسی، موانع اجتماعی،فرهنگی و عرفی، موانع مهارتی، موانع اقتصادی، موانع جغرافیایی و کمترین نقش را نیز دین،نگرش و اعتقادات گردشگر داشته است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۹-۴ خلاصه فصل چهارم
در فصل حاضر به تجزیه و تحلیل آماری یافته­های پژوهش پرداخته شد. چنان چه می­دانیم، تجزیه و تحلیل داده ­ها، فرآیندی چندمرحله­ای است که طی آن داده­هایی که با به کارگیری ابزارهای جمع­آوری از جامعه آماری گردآوری شده است، خلاصه، دسته­بندی و در نهایت پردازش می­شوند تا زمینه برقراری انواع تحلیل­ها و ارتباط­ها بین این داده ­ها برای صحت فرضیه ­ها فراهم آید. در این فرایند داده ­ها هم از لحاظ مفهومی و هم از جنبه تجربی پالایش می­شوند و روش­های گوناگون آماری نقش به سزایی در استنتاج نتایج بر عهده دارند.
در فصل چهارم به تجزیه و تحلیل داده‎های به دست آمده از این پژوهش پرداخته شد. بدین منظور ابتدا از ابزارهای آمار توصیفی جهت بررسی و نمایش ویژگی­های جمعیت­شناختی استفاده گردید؛ سپس، با بهره گرفتن از تکنیک­های مناسب آمار استنباطی سوالات تخصصی پرسشنامه با بهره گرفتن از نرم­افزارهای آماری SPSS و SMARTPLS مورد تحلیل قرار گرفت.
فصل پنجم: بـحـث و نتیجـه­گیـری
۱-۵ مقدمه
هر پژوهشی یک تلاش منطقی، سازمان یافته و علمی برای دستیابی به پاسخ یک پرسش یا راه‎حل برای یک مسأله است؛ در حقیقت، در طی فرایند هر پژوهشی نتایج آن اهمیت به سزایی دارد؛ چرا که، نتایجی که پژوهشگر بدانها دست یافته است، می­توانند مبنایی را برای رفع مشکلات و یا بهبود وضعیت موجود، فراهم آورند. از طرف دیگر، استفاده­کنندگان از پژوهش نیز بیش از هر چیز به نتایج آن توجه دارند. از اینرو، می­توان گفت فصل پنجم ثمره تمامی تلاش­ های صورت گرفته در طی مسیر پژوهش، و شاید مهم­ترین قسمت آن است.
در فصل حاضر ابتدا خلاصه­ای از فرایند پژوهش و یافته­ ها ارائه می­گردد. سپس به بحث و نتیجه ­گیری پرداخته و محدودیت­های پژوهش عنوان می­شوند. در پایان پیشنهادات پژوهش در دو قالب پیشنهادهایی به هتل­های مورد مطالعه و پیشنهاد به سایر پژوهشگران جهت انجام پژوهش­های آتی بیان می­شوند.
۲-۵ مروری بر فرایند پژوهش
در این پژوهش محدودیت­های گردشگران کره­ای در ایران مورد بررسی قرار گرفته است. جهت دستیابی اهداف پژوهش و پاسخگویی به سوالات اصلی و فرعی که در فصل نخست عنوان شده ­اند، مبانی نظری پژوهش و پیشینه ادبیات بیان شد که در فصل دوم به طور مفصل بدان پرداخته شده است و در نهایت مدل مفهومی پژوهش ارائه گردید. در این مدل چهار متغیر «محدودیت­های درون فردی»، «محدودیت­های میان فردی»، «محدودیت­های ساختاری» و «محدودیت­های مقصد» به عنوان مؤلفه­ های محدودیت­های گردشگران خارجی در ایران شناسایی شد. به دنبال تهیه مدل مفهومی پژوهش و شناسایی شاخص­ های مربوطه، ابزار گردآوری داده ­های اولیه با ۵۱ سوال اصلی برای متغیرهای پژوهش طراحی شد. در ادامه، پرسشنامه تهیه شده، بین کره­ای­های ساکن تهران توزیع گردید و در مجموع ۳۵۱ پرسشنامه جهت تجزیه و تحلیل محدودیت­ها، مورد استفاده قرار گرفت.
پس از جمع‎آوری و دسته‎بندی داده‎های به دست آمده از پرسشنامه، به منظور تجزیه و تحلیل داده‎ها از روشPLS استفاده گردید.
۳-۵ مروری بر یافته­های آماری
متغیر ویژگی­های گردشگر بیشترین نقش را در محدودیت سفر گردشگران خارجی به ایران داشته است (بالاترین میانگین رتبه را داشته است) رتبه بندی سایر عوامل به ترتیب بیشترین تا کمترین عبارت است از: ادراک و آگاهی از ایران، ضعف زیرساخت ها و کمبود امکانات، موانع و تنگناهای شرعی و قانونی، اضطراب، توانایی سفر، تفریح و سرگرمی، همراهان سفر، خانواده و دوستان، جامعه گردشگر، موانع سیاسی، موانع اجتماعی،فرهنگی و عرفی، موانع مهارتی، موانع اقتصادی، موانع جغرافیایی و کمترین نقش را نیز دین،نگرش و اعتقادات گردشگر داشته است.
۴-۵ پیشنهادهای اجرایی
به هر حال آن چه مسلم است این است که هر قدر از نظر سیاسی و اجتماعی ثبات بیشتری در کشور حاکم باشد، گردشگری در کشور رشد بیشتری خواهد داشت و این دو مسأله، یعنی ثبات سیاسی و اجتماعی و گردشگری، با یکدیگر همبستگی بسیار نزدیکی دارند.
مسایل ساختاری عدم یک عزم ملی و عدم باور صنعت گردشگری به عنوان یک صنعت مهم درآمدی برای کشور، موانع متعدد فرهنگی، اجتماعی و قانونی که به طور واضح عبارتند از: پندارهای غلط، فقدان امنیت، روابط سیاسی با جهان، عدم جذب سرمایه­گذار خارجی و نقصان تکنولوژیک از مسایل عمده و بسیار حائز اهمیت این صنعت می­باشد که باعث شده گردشگری ایران نتواند به جایگاهی که استحقاق آن را دارد، نایل گردد. علاوه بر این، کمبودها و مشکلات بخش­های حمل و نقل، تأسیسات اقامتی و پذیرایی در مناطق گردشگرپذیر کشور به خصوص در فصل­های توریستی ضعف­های مدیریتی و سازمانی، آموزش و تربیت ناکافی نیروی انسانی مشکلات بخش تأسیسات اقامتی و گردشگری کشور است. از دیگر مشکلات این صنعت، تسهیلات مورد نیاز گردشگران در بخش گمرک و صدور روادید است که بسیار وقت­گیر بوده و مسایل بیمه­ای، بانکی و دفاتر خدمات مسافرتی و هوایی است که برای رسیدن به جایگاه مطلوب راهی طولانی را در پیش دارند .
موانع فرهنگی، قانونی و سازمانی توسعه گردشگری ایران عبارتند از: تبلیغات، پندارهای نادرست، اطلاعات و اگاهی ناکافی مردم در زمینه مسایل گردشگری، کمبود امکانات رفاهی و پژشکی، عدم توجه به سلایق مختلف گردشگران، امنیت، کیفیت، ضعف آماری، مدیریت و سازماندهی نیروی انسانی و آموزش و تشکیلات.
یکی از پندارهای نادرستی که در زمینه گردشگری وجود دارد، عبارت است از این که گردشگران اغلب برای عیاشی و خوش­گذرانی به این امر می­پردازند و اکثراً از جوامع غربی و افرادی هستند که به بی بند و باری و خوش­گذرانی عادت کرده ­اند و حضور آنان صدمات چبران­ناپذیری بر ارزش­ها، فرهنگ، عفت و نظم حاکم بر جامعه وارد خواهد آورد. تلاش برای توسعه گردشگری در کشور ما ملازمه با سکوت در مقابل انحراف­های فکری و اخلاقی ایشان، آماده کردن وسایل عیش و نوش آنان و … می­باشد .
اصولاً گردشگرانی که برای عیاشی و خوش­گذرانی مسافرت می­ کنند، هیچ­گاه ایران را برای مسافرت انتخاب نمی­کنند؛ زیرا، می­دانند که در ایران مراکز عیاشی مثل کافه، کاباره، کازینو و … وجود ندارد. آنها می­دانند که در ایران قادر به یافتن مشروبات الکلی و… نیستند. از آشنایی افراد با جامعه از مزایا و فواید توسعه گردشگری برای بخش­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور وظیفه دولت و دست اندر کاران امر گردشگری است که این مهم را برای آحاد افراد جامعه روشن نمایند و البته در عین حال، از پیامدها و نتایج گاه زیان­بار آن نیز غافل نشوند و با ذهنی آگاه و اتخاذ راهی مناسب و صحیح در جهت توسعه این صنعت مهم گام­هایی اساسی بردارند .

یکی از مشکلات بزرگی که طب جدید با وجود امتیازهای ظاهری آن نسبت به طب سنتی با خود به ارمغان آورده، مصرف روزافزون داروهای شیمیایی است که متاسفانه روزبروز شکل حادتری به خود می‌گیرد. در مورد پیامدهای این مسئله می توان به دو نکته بسیار مهم اشاره کرد:
نخست اینکه میکروب‌ها و ویروس‌ها بر اثر مصرف مدام، بی‌رویه و گاهی بدون توجه به طریقه خاص مصرف برخی داروها، بتدریج مقاون می‌شوند؛ به این ترتیب تاثیر داروها ضعیف و حتی خنثی می‌شود و در نتیجه بیماران به افزایش مصرف و انواع قوی‌تر داروها روی می‌آورند.
ثانیاً اگر چه استفاده از داروهای شیمیایی در درمان بیماری‌های خاصی که مورد نظر است مفید واقع می‌شود، ولی مصرف طولانی و در برخی موارد برخی مقطعی آن‌ها عوارض خاصی از خود برجا می‌گذارد که« عوارض جانبی» نامیده می‌شود و بعضاً ممکن است از خود بیماری نیز خطرناک‌تر باشد.
البته این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که داروهای شیمیایی عمدتاً با تقلید از فرمول داروهای گیاهی اما به صورت مصنوعی در آزمایشگاه‌های داروسازی تهیه می‌شوند، ولی اخیراً مشخص شده است در صورتی که برخی از انواع ترکیبات موجود در گیاهان که در آزمایشگاه‌ها به خالص تهیه می‌شوند، همراه با سایر ترکیبات موجود در گیاه به مصرف برسند، عوارض جانبی آن‌ها از بین می‌رود و تنها اثرات مفید آن در شخص آشکار می‌گردد(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷).

۱-۳- تیره نعناعیان:

تیره نعناعیان یکی از بزرگترین تیره‌های گیاهی است که دارای بیش از ۴۰۰۰ گونه و ۲۰۰ جنس است، این تیره شامل گیاهان گلدار بوده و در تمام نقاط جهان به ویژه در منطقه مدیترانه انتشار دارند(تنها در مناطق قطبی شمالی و جنوبی یافت نمی‌شوند)(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۹۲). اغلب گیاهان این تیره تولیدکننده اسانس‌ها، ترپن‌ها و ترکیبات فنلی می‌باشند(زرگری، ۱۳۷۶؛ بقالیان و نقدی بادی، ۱۳۷۹).
گیاهان این تیره عموماً علفی، خشبی، یک ساله، دو ساله و یا چندساله و بندرت دارای نمونه‌های پیچنده یا درختچه می‌باشند. اغلب گیاهان این تیره تولیدکننده ترپن‌ها و انواع ترکیب‌های معطر هستند که عمده این ترکیب‌ها را درغدد اپیدرمی برگ‌ها، ساقه‌ها و گل‌ها ذخیره می‌کنند. به طورمعمول گیاهان این تیره به واسطه داشتن اسانس از بوی مطبوع و گاهی تندی برخوردارند. اسانس ترشح شده نیز، معمولاً خارج از جدار سلولزی، در زیر کوتیکول جمع می‌گردد و این خود باعث می‌شود که بشره در همان ناحیه، کمی متورم جلوه نماید(زرگری، ۱۳۶۹). گیاهان این تیره دارای ساقه‌های چهار گوش، برگ‌های متقابل و صلیبی شکل (اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، معطر و بدون گوشوارک بوده و عموماً ساده‌اند بطوری که وجود برگ‌های مرکب در آن‌ها دیده نشده است(زرگری، ۱۳۶۹) و در مناطق گرم و خشک، برگ‌ها پوشیده از تار و کرک‌های فراوان می‌باشند. گل آذین اغلب گرزن، گل‌ها کامل نامنظم و به صورت مجتمع در قسمت فوقانی ساقه‌ها روی چرخه‌های ویژه(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، پنج پر، دارای ۵ گلبرگ و ۵ کاسبرگ نا منظم با تقارن سطحی می‌باشند. میوه به صورت فندقه چهارتایی و محتوی دانه‌های بدون آلبومین است و از مشخصات آن این است که معمولاً محصور در کاسه گل باقی می‌ماند، بعضی از گیاهان نیز ندرتاً ممکن است میوه‌ها بصورت شفت داشته باشند.
گونه‌های زیادی از گیاهان تیره نعناعیان، سریعاً تحت تاثیر شرایط متفاوت محیط زندگی قرار می‌گیرند مانند انواعی از آن‌ها که در دشت‌ها و اماکن مرطوب می‌رویند، اگر در محیط‌های خشک قرار گیرند، به سرعت تغییراتی از نظر سازش و تطابق با محیط حاصل می‌کنند تا مقاومت آن‌ها در مقابل تعرق، زیاد شود بطوری که برگ‌های آن‌ها پوشیده از کرک می‌گردد، یا کناره پهنک برگ‌های آن‌ها به سمت پایین خمیدگی حاصل می‌کند و یا روزنه‌ها، به حالت فرورفته در بشره باقی می‌ماند و یا ممکن است هیپودرم در آن‌ها بصورت کاملاً کلانشیمی درآید و یا برگ حالت نسبتا ضخیم و چرمی پیدا کند و حتی سطح آن ممکن است کاهش حاصل نماید به حدی که بکلی از بین برود(زرگری، ۱۳۶۹).
در این تیره گونه‌های دارویی، زینتی و تولیدکننده شهد به وفور یافت می‌شوند. گونه‌های دارویی این تیره به صورت زینتی نیز کشت می‌شوندکه به گونه‌ا‌ی از گیاه سالویا می‌توان اشاره کرد. اکثرگیاهان این تیره معطرند و مورد چرای دام واقع نمی‌شوند. بنابراین هیچ گونه ارزش علوفه‌ای ندارند. برخی ازگونه‌ها درآشپزی و یا داروسازی استفاده می‌شوند(صداقت، ۱۳۸۶).

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

از مهمترین جنس‌های گیاهان دارویی و اسانس‌دار این تیره در ایران می‌توان به آویشن^[۴]، مرزه^[۵]، مرزنجوش^[۶]، مریم گلی، نعناع، زوفا، ریحان، آویشن پهن برگ، آویشن برگ باریک، بادرنجبویه، بادرشبی^[۷] (بادرشبو)، رزماری یا اکلیل کوهی، اسطوخدوس، گزنه سفید، مریم نخودی، مورخوش، نعناع گربه، فراسیون وچای‌ کوهی اشاره کرد و همچنین از دیگر گیاهان این تیره می‌توان به لبدیسی^[۸] ، گوش بره^[۹] ، قاشقک^[۱۰]، سنبل بیابانی^[۱۱]، حسن یوسف^[۱۲]، برازمبل^[۱۳] اشاره کرد که دارای خواص دارویی کمتری می‌باشند(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶).

۱-۳-۱- مواد موثره:

ماده موثره گیاهان این تیره عمدتاً از نوع اسانس است که در کرک‌های ترشحی یا حجره‌ها مخصوص در برگ، ساقه و گل‌ها ساخته و ذخیره می‌شود(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶)، برخی گونه‌ها(نظیر لبدیسی و استاکه)، یا فاقد اسانس هستند یا از مقادیر بسیار کمی اسانس برخوردارند(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۹۲). علاوه براسانس، عصاره گیاهان تیره نعناعیان حاوی دی ترپنوئیدها، تری ترپنوئیدها، ساپونین، آلکالوئیدهای پیریدینی و پیرولیدینی، هورمون‌های دافع حشرات، پلی فنل‌ها و تانن‌ها، ایریدوئیدها، کینون‌ها، فورانوئید، کومارین، قندهای رافینوز و استاکیوز می‌باشد(علیزاده، ۱۳۹۲)، در اندام‌های مختلف این گیاهان، موسیلاژ، تانن و مواد تلخ نیز وجود دارد(اﻣﻴﺪﺑﻴﮕﻲ، ۱۳۷۶).

۱-۴- جنس مرزه:

مرزه از خانواده نعناعیان و زیرخانواده نپتویده^[۱۴] است که حدوداً دارای۲۰۰ گونه گیاهی و درختچه‌ای است، گیاهی است علفی(زرگری، ۱۳۶۹)، یکساله کوتاه، خودرو(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸) و مقاوم، دارای گونه‌های متعدد(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، دارای ریشه کوچک و مستقیم با انشعابات فراوان، شاخه‌های نازک به رنگ سبز مایل به کبود منشعب با خطوط طولی است، در مرحله گلدهی قاعده ساقه نیمه خشبی و به رنگ بنفش و یا ارغوانی دیده می‌شود. این گیاه حالت بوته‌ای کوتاه و پر پشت داشته که وابسته به شرایط اقلیمی محل رویش است، قسمت تحتانی دارای انشعاب‌های بیش‌تری است و پایه ساقه(قسمت تحتانی) چوبی و بندرت کرکدار به رنگ سبز تیره و در مرحله گلدهی، رنگ آن به بنفش یا قهوه‌ای روشن(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، برگ‌های متقابل دارای دمبرگ کوتاه با حاشیه کامل(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، به رنگ سبز و گاهی سبز مایل به بنفش و یا ارغوانی می‌باشند. برگ‌های آن منحصراً یک رگبرگ دارد و در سطح آن‌ها نیز نقاط ریز و فراوانی که عبارتند از غده‌های اسانس‌دار، دیده می‌شود(زرگری، ۱۳۶۹). گل‌ها نامنظم، کوچک و دو جنسی به رنگ بنفش یا صورتی تا آبی- سفید هستند و به صورت خوشه در دسته‌ه ای محوری قرار دارد. میوه کوچک، کروی شکل و از نوع کپسول، ۴ فندقه تخم مرغی به رنگ قهوه‌ای تیره است(امیدبیگی، ۱۳۸۶). در ایران ۱۵ گونه گیاه علفی یکساله و چند ساله موجود است که ۹ گونه آن انحصاری ایران هستند (رشینگری^[۱۵]، ۱۹۸۲).
پراکندگی جغرافیای مرزه در مناطق مدیترانه، جنوب، جنوب شرق اروپا و شمال آفریقا(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷) است و در دامنه وسیعی از شرایط آب و هوایی رشد می‌کند. مرزه باغی در سایر مناطق دنیا به صورت کاشته شده یافت می‌شود(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۴-۱- گونه‌های موجود در ایران:

جنس مرزه، دارای حدود ۲۳۵ گونه می‌باشد که ۱۵ گونه از این جنس در ایران وجود دارند که به تقریب۱۰ گونه آن بومی و منحصر به کشور ایران می‌باشد که عبارتند از: مرزه آذربایجانی^[۱۶]، مرزه بختیاری، مرزه صخره‌زی^[۱۷]، مرزه تالشی^[۱۸]، مرزه جوربرگ^[۱۹]، مرزه کلاری^[۲۰]، مرزه خوزستانی^[۲۱]، مرزه کرمانشاهی^[۲۲] و مرزه سهندی^[۲۳] علاوه بر این حدود چهار گونه دیگر علاوه بر ایران در تالش، ترکمنستان، آناتولی، قفقاز، ماورای قفقاز و عراق نیز می‌رویند که عبارت از مرزه آناتولی^[۲۴]، مرزه گل درشت^[۲۵]، مرزه جنگلی^[۲۶](مرزه سفید)و مرزه سنبله‌ای^[۲۷] می‌باشند(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۴-۲- مرزه خوزستانی:

مرزه خوزستانی گیاهی است بوته‌ای به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی متر، با ساقه‌های منشعب، پوشیده از کرک‌های زگیل مانند خیلی‌کوتاه ساده و غده‌دار، با برگ‌های متراکم، میان‌گره‌ها کوتاه، کم و بیش هم‌پوش، متقابل متناوب، مسطح تا ناودانی، تخم مرغی– دایره‌ای، در قاعده باریک و دمبرگ مانند، پوشیده از کرک، در سطح زیرین با تراکم بیش‌تر، همراه با غده‌های ترشحی متراکم در سطح فوقانی، در حاشیه کم و بیش مژه‌دار، برگ‌های گل‌آذینی کم و بیش شبیه به برگ‌های ساقه‌ای ولی کوچکتر، دم گل‌آذین کوتاه، براکته‌ها سرنیزه‌ای. لوله‌ای استکانی، دولبه‌ای، دندانه‌های لبه بالایی سه گوش، بنفش مایل به آبی است. میوه فندقه تخم مرغی، دارای رگه‌های مشبک در قسمت انتهایی و زمان گلدهی اواخر پائیز تا اوایل زمستان می‌باشد (جم‌زاد، ۱۳۸۸).
مرزه خوزستانی حاوی عطری تند و ارزش دارویی زیادی است(معلم و همکاران^[۲۸]،۲۰۱۱ و مظفریان، ۱۳۷۸) یکی از گونه‌های اندمیک حوزه جنوب ایران است(معلم و همکاران، ۲۰۱۱؛ عصری، ۱۳۸۸) و در کوهپایه‌ها و سنگ‌های آهکی شکاف‌دار می‌روید. ماده موثره این گیاه اسانس، که میزان آن از ۱ تا ۵ درصد متغیر است، کارواکرول، گاما-ترپینن، پارا-سیمن، بتا-بیسابولن، ترپینئول و آلفا ترپینن از ترکیبات عمده تشکیل دهنده اسانس گیاه می‌باشند، ترکیبات معطر آن در صنایع دارویی، غذایی و عطرسازی کاربرد فراوان دارد(معلم و همکاران،۱۳۹۰).
پراکندگی جغرافیایی مرزه خوزستانی در استان‌ لرستان، اندیمشک به پل دختر، روستای پالان و در استان خوزستان، ۷۲ کیلومتری اندیمشک به خرم آباد و ۵ کیلومتر بعد از پل تنگ در شکاف صخره‌های آهکی در ناحیه صحارا- سندی در ارتفاع ۴۷۴ تا ۵۲۰ متری می‌روید(جم‌زاد، ۱۳۸۸).

۱-۴-۳- مرزه رشینگری^[۲۹]:

مرزه رشینگری، گیاهی است یکساله یا همیشگی، چندساله بسیار معطر، با قاعده چوبی، از قاعده منشعب، ساقه به ارتفاع حدود۵۰ سانتی‌متر، تمام گیاه پوشیده از کرک‌های بلند خاکستری رنگ، برگ‌های قاعده‌ای، تخم مرغی پهن و یا دایره‌ای، در قاعده بتدریج باریک و به صورت دمبرگ به طول۱ میلی‌متر ادامه یافته، پوشیده از غده‌های ترشحی چسبیده فراوان، برگ‌های پایینی مسطح، بالایی‌ها بتدریج به طرف داخل تاخورده است. گل‌آذین سنبله مانند، متراکم با فاصله کم نسبت به یکدیگر. برگک سرنیزه‌ای، لوله‌ای- استکانی، دو لبه‌ای، دندانه‌‌ی لبه بالایی سه گوش، نوک تیز و پایینی‌ها سرنیزه‌ای. جام گل زرد کم رنگ، در لبه ارغوانی و پرچم‌ها کمی از گل خارج شده و زمان گلدهی پاییز است(جم‌زاد، ۱۳۸۸).
مرزه رشینگری از گونه‌های بومی و اندمیک مرزه ایران بوده که اسانس گیاه دارای بیش از ۸۶ درصد کارواکرول می‌باشد. گیاه مرزه رشینگری نیمه انبوه و اغلب آروماتیک بوده و به طورگسترده‌ای درمناطق خشک، آفتابی، سنگلاخی و صخره‌ای مدیترانه، آسیا و آمریکای شمالی رشد می‌کنند(کاتینو و همکاران^[۳۰]، ۱۹۹۲) به علت محتوای فنلی زیاد، طعم و بوی این گیاه مشابه آویشن و پونه کوهی است(اسکوسی بوسیک و همکاران^[۳۱]، ۲۰۰۶) و خیلی از گونه‌های مرزه، گیاهی چند منظوره هستند. تیمول و کارواکرول از اجزای اصلی اسانس‌های خانواده نعناعیان هستند. این دو ترکیب از نظر شیمیایی بسیار به هم شبیه‌اند و فقط جایگاه گروه هیدروکسیل در آن‌ها متفاوت است. تیمول و کارواکرول از اجزای ضدمیکروبی بسیارموثر در اسانس‌ها هستند(بوچانان و شپیرد^[۳۲]،۱۹۸۱).
پراکندگی جغرافیایی مرزه رشینگری در استان ایلام به مهران روستای بان‌روشان، مهران به دهلران روستای نصیران و در دامنه‌های سنگریزه‌ای خشک در دیواره‌های رودخانه‌ها و دامنه‌های صخره‌ای در ناحیه صحارا- سندی در ارتفاع ۳۷۵ تا ۹۱۵ متری می‌روید(جم‌زاد، ۱۳۸۸).

۱-۴-۴- مواد موثره جنس مرزه:

مرزه باغی سرشار از روغن‌های فرار است که در حفره‌های مخصوصی که در دو طرف برگ وجود دارند، تشکیل می‌شود، گل‌ها و برگ‌ها دارای اسانس می‌باشند. مقدار اسانس در اندام‌های هوایی مرزه مختلف است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. مقدار اسانس، بین ۱ تا ۲ درصد است. اسانس دارای ترکیبات متفاوتی(امیدبیگی، ۱۳۸۶)، مایعی بی‌رنگ و یا مایل به زرد است و که می‌توان به ماده کارواکرول(۳۰ تا ۴۰%) و سیمن(۲۰ تا ۳۰%)(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸) و ترکیبات فنلی دیگر نام برد(امیدبیگی، ۱۳۸۶). مرزه دارای تانن، مواد چرب، قندهای مختلف و اسانسی به مقدار یک در هزار است(زرگری، ۱۳۶۹ ). از مواد دیگر پیکر رویشی این گیاه می‌توان از ترکیبات آهن‌دار و ترکیبات قندی و تعدادی از اسیدهای آلی یاد کرد(امیدبیگی، ۱۳۸۶). اسانس گیاه مرزه از تقطیر با بخار آب از برگ‌ها و سرشاخه‌های برگدار حاصل می‌شود. کارواکرول و دیگر مونوترپن‌ها، چربی‌دوست بوده و به راحتی با غشاهای پروتئینی و غشای سلولی زنده ترکیب می‌شوند. وجود این ویژگی می‌تواند تا حدی توجیه کننده اثرات ضدتشنجی، ادرارآوری، میکروب‌کشی و تحریک ترشح در این گیاه باشد و دارای اثرات ضدتشنجی و ضدنفخ است(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷).

۱-۴-۵- خواص دارویی جنس مرزه:

در بسیاری از کشورها، از جمله انگلیس، از مرزه به عنوان یکی از گیاهان مهم ادویه‌ای استفاده می‌شود. در تعدادی از فارماکوپه‌ها، مرزه به عنوان یک گیاه دارویی معرفی شده است. پیکر رویشی مرزه، حاوی مواد موثره‌ای است که باعث افزایش فشار خون و مداوای سرفه می‌گردد. این گیاه ضد نفخ بوده و به هضم غذا نیز کمک می‌کند. مرزه کمی تند(با طعمی شبیه فلفل) است و از آن به عنوان طعم دهنده مواد غذایی استفاده می‌شود. از مرزه در صنایع کنسروسازی و نوشابه‌سازی استفاده می‌شود. اسانس این گیاه خاصیت ضد‌میکروبی داشته و مانع رشد برخی از باکتری‌ها می‌شود(امید بیگی، ۱۳۸۶).
مرزه باغی به عنوان تقویت کننده دستگاه گوارش، درمان ناراحتی‌های معده شامل سوءهاضمه، نفخ و قولنج(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷)، نیرو دهنده، تسهیل کننده عمل هضم و مدر استفاده می‌شود. علاوه بر این، مرزه برای درمان عفونت‌های مجاری تنفسی و ادراری و نیز عفونت‌های قارچی استفاده می‌گردد. گل گیاه یا اسانس روغنی آن برای درمان زخم‌ها، سوختگی‌ها و عفونت‌های پوستی استفاده می‌شود و همچنین اسانس گیاه دارای اثر ضداسپاسم بوده و از این رو در درمان برخی بیماری‌های گوارشی مانند اسهال‌های حاد، مزمن و به عنوان ضدانگل استفاده می‌شود(علیزاده، ۱۳۹۲).

۱-۵- طبقه بندی گیاهان دارویی:

معمولاً گیاهان دارویی را مانند دیگر گیاهان به روش‌های مختلفی طبقه بندی می‌کنند. گیاه‌شناسان مختلف گیاهان دارویی را بسته به مکان و زمان در طبقات مختلفی قرار می‌دهند. تا اینکه لینه، گیاهان را براساس خصوصیات ریخت شناسی طبقه‌بندی کرد و امروزه طبقه بندی لینه به عنوان طبقه‌بندی مرجع گیاهان در تمام جهان انجام می‌گیرد. گیاهان دارویی را از نقطه نظرهای مختلفی می‌توان گروه‌بندی کرد که برخی از مهمترین آن‌ها به شرح زیر است:
طبقه بندی براساس نیازهای اکولوژیک.
طبقه بندی براساس عادت رشد.
طبقه بندی براساس اندام‌های مصرفی.
طبقه بندی براساس نوع اثر درمانی.
طبقه بندی براساس خصوصیات گیاه‌شناسی.
طبقه بندی براساس ماده موثره.

۱-۵-۱- طبقه بندی براساس ماده موثره:

در پیکر گیاهان دارویی مواد ویژه‌ای به عنوان مواد موثره یا متابولیت‌های ثانویه ساخته و ذخیره می‌شوند، که برای مداوای برخی از بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. مواد مذکور طی فرآیندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم(به طور معمول کمتر از یک درصد وزن خشک گیاه)، ساخته می‌شوند(امیدبیگی، ۱۳۸۴). بررسی مواد شیمیایی ثانویه، با تجزیه شیمیایی گیاهان دارویی در قرن نوزدهم آغاز شد. نتایج این بررسی‌ها، از همان اوایل کار نشان داد که گیاهان دارویی علاوه بر ترکیبات عمومی و اساسی، هر کدام حداقل دارای یک ماده موثره ثانوی مخصوص هستند. این مواد موثره مخصوص که شامل هزاران نوع می‌باشند، به «مواد طبیعی گیاهی»^[۳۳] موسومند(امیدبیگی، ۱۳۹۲).
در مورد مسیرهای تشکیل مواد موثره گیاهان دارویی، نظرهای متفاوتی ابراز گردیده است. برای مثال، تشکیل مواد موثره گیاهان دارویی، ناشی از دو دسته فرایندهای متابولیسمی متفاوت و درعین حال مرتبط به هم است که این فرایندها عبارتند از:
فرایندهای متابولیسمی عام(اولیه): فرایندهایی هستند که در همه موجودات زنده، در سطوح مختلف عمومیت دارند و در تمام گیاهان(اعم از دارویی یا غیر دارویی) به وقوع می‌پیوندند(امیدبیگی، ۱۳۸۴) و مواد حاصل از سوخت و ساز اولیه(اساساً ساکارید) یا مواد مورد نیاز و حیاتی، که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز به وجود می‌آیند(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷).
فرایندهای متابولیسمی خاص(ثانویه): این فرایندها در گیاهانی چون گیاهان دارویی که فرآورده‌های خاصی تولید می‌کنند، بیش‌تر به وقوع می‌پیوندند(امیدبیگی، ۱۳۸۴) و مواد حاصل از سوخت و ساز ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می‌شوند. این تولیدات ظاهراً اغلب برای گیاه بدون فایده هستند، ولی برعکس اثرات درمانی آن‌ها قابل توجه است.
عموماً این مواد در حالت طبیعی به طور خالص یافت نمی‌شوند و به حالت ترکیب با عناصر دیگری همراهند که به صورت مکمل اثرات آن‌ها را تقویت می‌کنند. با این حال حتی اگر گیاه دارویی فقط یک ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفیدتر از همان ماده در حالت به دست آمده از سنتز شیمیایی است (ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷). عام بودن یا خاص بودن فرایندها و ترکیبات مربوط به آن‌ها، یک مفهوم نسبی است و این مفهوم نه تنها در مورد تولید مواد، بلکه در رابطه با انباشتگی مواد نیز می‌توان در نظرگرفت(امیدبیگی، ۱۳۸۴)
یک سری از محققان متابولیت‌های ثانویه را در سه گروه عمده و اصلی طبقه‌بندی نمودندکه عبارتند از: متابولیت‌های نیتروژن‌دار، ترپن‌ها و فنولیک‌ها(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷). تقسیم‌بندی دیگر مواد موثره گیاهان دارویی که امروزه مورد تایید می‌باشد به صورت چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغن‌های فرار و سایر مواد موثره انجام گرفت که منظور از سایر مواد موثره، شامل ترکیباتی چون: مواد تلخ، فلاون‌ها، فلاونوئیدها، موسیلاژها(و کربوهیدرات‌های خاص مشابه آن)، ویتامین‌ها، تانن‌ها، اسید سیلیسک(و اسیدهای خاص مشابه آن) و بالاخره ترکیبات دیگر امثال آن می‌باشد، که به دلیل ناهماهنگی ‌و گستردگی ساختمان‌های شیمیایی‌شان در سه گروه قبلی جای نمی‌گیرند(ابراهیم پور و عیدی‌زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی، ۱۳۸۴).

۱-۵-۱-۱- آلکالوئیدها:

در گذشته آلکالوئیدها، شامل فقط مواد گیاهی حاوی اتم نیتروژن هتروسیکلیک می‌شود، که مواد حاوی نیتروژن در خارج از سیکل حلقوی(اگزوسیلیک) را اصطلاحاً آلکالوئیدهای کاذب می‌نامیدند(اریک‌فون ‌ویک و وینک، ۱۳۸۷) و بر این اساس نخستین بار یک محقق آلمانی از آلکالوئیدها به عنوان مواد نیتروژنه که خاصیت قلیایی دارند و در محیط اسیدی تولید نمک می‌نمایند نام برده است و همچنین نوع بازی آن‌ها اثرات قوی فیزیولوژیک دارد. آن‌ها اکثراً سموم گیاهی بسیار موثر و دارای اثرات خاصی نیز هستند(ولاگ و استودولاژ، ۱۳۸۷) و در انسان واکنش‌های فیزیولوژیکی قوی همراه با اثرات مخصوص ایجاد می‌کنندکه بر روی سیستم عصبی اثر می‌گذارند.
آلکالوئیدها بسیار متنوع می‌باشند، به طوری که تعداد آلکالوئیدهای شناخته شده موجود در گیاهان بر چند هزار بالغ می‌گردد. اولین آلکالوئیدها در بین سال‌های ۱۸۰۳ تا ۱۸۱۶ از پیکر گیاهان جدا گشت. در سال‌های اخیر نیز بعضی آلکالوئیدهای جدید مورد شناسایی قرار گرفته‌اند(ابراهیم پور و عیدی زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی، ۱۳۸۴).
آلکالوئیدهای تمام محصولات طبیعی(متابولیت‌های ثانویه) نیتروژن‌داری که جزء گروه پپتیدها، آنتی‌بیوتیک‌ها، آمینواسیدهای فاقد پروتئین، آمین‌ها، گلیکوزیدها سیانوژنیک، گلوکوزینولات، کوفاکتورها، هورمون‌های گیاهی یا متابولیت‌های اولیه(مانند موادی با پایه پورین و پپریمیدین) قرار نمی‌گیرند را شامل می‌شوند(اریک‌فون‌ویک و وینک، ۱۳۸۷). آلکالوئید‌ها را بر حسب خصوصیات بیوشیمیایی و شیمیایی در سه گروه قرار می‌دهند(ابراهیم‌پور و عیدی‌زاده، ۱۳۸۸؛ امیدبیگی،۱۳۸۴):
آلکالوئیدهای‌حقیقی: که منشاء آن‌ها اسیدهای آمینه و ترکیبات شیمیایی هتروسیکلیک نیتروژن‌دار می‌باشند.
پروتوآلکالوئیدها: این دسته از آلکالوئیدها از اسیدهای آمینه ساخته شده و محتوی ترکیبات شیمیایی نیتروژن‌دار خطی (غیرحلقوی) می‌باشند.

جدول ۴-۲۰- تجزیه علیت صفات موثر بر عملکرد دانه در واحد سطح (اراک) ۹۶
جدول ۴-۲۱- رگرسیون گام به گام صفات به عنوان متغیر مستقل و عملکرد
در واحد سطح به عنوان متغیر وابسته (جلگه رخ) ۹۶
جدول۴-۲۲- ضرایب همبستگی صفات معنی دار با عملکرد دانه
در رگرسیون گام به گام(جلگه رخ) ۹۷
فهرست شکل‌ها
عنوان صفحه
شکل۲-۱- نمایش گرافیکی اثرات متقابل GE 32
شکل ۲-۲- پلات ضریب رگرسیون در مقابل میانگین عملکرد ها ۳۳
شکل۲-۳- شرح پارامترهای b_i و  در روش رگرسیون ۳۵
شکل ۴-۱- پراکنش واریانس محیطی ارقام نسبت به میانگین عملکرد ۷۵
شکل ۴-۲- پراکنش ضریب تغییرات محیطی ارقام نسبت به میانگین عملکرد ۷۵
شکل ۴-۳- پراکنش واریانس پایداری ارقام نسبت به میانگین عملکرد ۷۶
شکل ۴-۴- پراکنش ضریب رگرسیون نسبت به میانگین عملکرد دانه ۷۸
شکل ۴-۵- نمودار بای پلات حاصل از IPC1 و میانگین عملکرد
ژنوتیپ ها در مدل AMMI 84
شکل ۴-۶- نمودار چندضلعی در تعیین ابر محیط ها در روش GGE biplot 85
شکل ۴-۷- نمودار همبستگی محیط ها ۸۶
شکل ۴-۸- بررسی محیط ایده آل ژنوتیپ ها با بهره گرفتن از روش GGE biplot 87
شکل ۴-۹- بررسی ژنوتیپ ایده آل با بهره گرفتن از روش GGE biplot 88
شکل ۴-۱۰- نمودار تشخیص پایداری ژنوتیپ ها و محیط ها با بهره گرفتن از روش GGE biplot 89
فصل اول
مقدمه
۱-۱- مقدمه
افزایش سریع جمعیت، به ویژه در نیمه قرن بیستم، توام با ترقیات عظیم علوم و تکنولوژی و پیشرفت هایی قابل توجه در زمینه استفاده هر چه بیش تر و بهتر از تمامی منابع و نیروی انسانی، هر چند به افزایش حجم تولید و تنوع فرآورده های غذایی و مرغوبیت آن در سطح بین المللی انجامید و موجب پیدایش و عرضه انواع فرآورده های غذایی گردید، اما با این حال هرگز نتوانست از مصرف عام و روز افزون گندم بکاهد و اکثریت عظیم ملل کم در آمد و فقیر جهان را که قریب ۷۵ درصد جمعیت جهان است از غذای اصلی و بومی و سنتی خود که از مزایای نسبی و ویژگی های خاص چون وفور، ارزانی، مغذی بودن و… برخوردار است محروم سازد و برابر شواهد موجود، این کالا در آینده نیز همچنان در الگوی مصرف مردم نقاط مختلف جهان قرار خواهد داشت (صادقی فروشانی،۱۳۷۰). طبق نظر کارشناسان، تولید غذا در آینده به عنوان یک سلاح راهبردی جهان را تحت تأثیر قرار می دهد و رقابت جهانی قدرت ها برای تسلط بر ملل دیگر توسل به توسعه تسلیحاتی نیست، بلکه از افزایش تولیدات کشاورزی خواهد بود (آراسته، ۱۳۷۰). جمعیت فعلی دنیا از لحاظ تأمین مواد غذایی مورد نیاز خود در شرایط سختی قرارگرفته است و بیش از نیمی از این جمعیت در فقر غذایی به سر می برند. با آن که وضع مردم کشور های در حال توسعه در طی قرن اخیر از لحاظ تغذیه روز به روز بهتر شده است تعداد افرادی که امروز به طرز ناکافی تغذیه می شوند بیش از تعداد آن ها در آغاز این قرن می باشد (Oka, 1967). با توجه به این که تقاضای جهانی برای گندم و سایر غلات پیوسته در حال افزایش است، بنابراین تداوم افزایش تولید گندم به منظور تامین غذا اهمیت زیادی دارد. بخش اعظم افزایش تولید غذا در ۲۵ سال گذشته نتیجه گسترش مناطق مطلوب زراعی به ویژه در جهان در حال توسعه بوده است (محمد دوست چمن آباد و همکاران، ۱۳۸۸). اصلاح نباتات به عنوان علمی نوین در علوم کشاورزی می کوشد تا دورنمای پر ابهام آینده را در چشم نسل های جوان امروز روشن تر جلوه دهد اصلاح نباتات را علم و هنر تغییر ترکیب ژنتیکی گیاهان برای افزایش بازده اقتصادی آن ها تعریف کرده اند (فرشادفر، ۱۳۶۵). اصلاح جهانی گندم در ۵۰ سال اخیر پیشرفت های بسیاری داشته است. در بسیاری از مناطق جعرافیایی یعنی هم در کشورهای توسعه یافته و هم در حال توسعه افزایش پایدار پتانسیل عملکرد وجود دارد (Rajaram and Braun, 2005). حفظ زمین و کم کردن فقر در نتیجه پذیرش ارقام جدید گندم، پیامد های محیطی، اجتماعی و اقتصادی زیادی به همراه داشته است (محمد دوست چمن آباد و همکاران، ۱۳۸۸). استفاده از نان به عنوان یک منبع انرژی در جهان مورد توجه خاص بوده و می باشد و از این لحاظ گندم در رأس کلیه نباتات زراعی قرار دارد (کریمی، ۱۳۵۶). در دنیای امروز گندم نه تنها یک ماده غذایی اساسی و مهم است، بلکه از لحاظ سیاسی نیز از اهمیت هم پایه نفت برخوردار است. امروزه کشورهای امپریالیستی از این حربه موثر جهت ایجاد وابستگی سیاسی اقتصادی در جهان استفاده می کنند (صادقی فروشانی، ۱۳۷۰). افزایش تولید گندم از طریق افزایش سطح زیر کشت در اغلب نقاط دنیا تقریبأ به بن بست رسیده است چرا که اغلب زمین های زراعی قابل کشت به زیر کشت رفته اند. اهمیت سایر محصولات کشاورزی و قیمت های آن ها اجازه توسعه سطح زیر کشت گندم را بیشتر از این حد نمی دهند (آراسته، ۱۳۷۰). افزایش تولید در کشور از طریق بهره گیری بهتر از شرایط اقلیمی، کاربرد صحیح نهاده ها، یافتن زمینه های جدید فعالیت و استفاده از یافته های علمی و به کارگیری تکنیک جدید تولید در جهت رسیدن به ارقام پرمحصول و پایدارتر نسبت به محیط، تنها به کارگیری روش های جدیدی که تنها از طریق اجرای برنامه های تحقیقاتی قابل حصول است و زمینه افزایش بهره وری از امکانات را فراهم می کند، امکان پذیر است (نور محمدی و همکاران، ۱۳۷۷). محققین جهت تعیین سهم بهنژادی در افزایش عملکرد گندم نان (و دیگر گیاهان زراعی) همچنین بررسی تغییراتی که در نتیجه به نژادی در صفات فیزیولوژیکی رخ داده است از روش های مختلفی استفاده کرده اند. دو روشی که بیش تر از همه گزارش شده اند یکی آنالیز داده هایی است که از مجموعه آزمایشات انجام شده در خلال دوره های دراز مدت بدست آمده اند و دیگری مقایسه مستقیم ارقامی است که در دوره‌های مختلف معرفی شده اند و تحت شرایط محیطی یکسان می باشد. با وجود امکان استفاده از روش اول در برآورد اثرات به نژادی به علت آن که عملیات زراعی و مدیریتی همچنین شرایط محیطی در چنین آزمایشاتی با گذشت زمان تغییر یافته است. لذا در این روش تفکیک اثرات به زراعی و به نژادی بر افزایش عملکرد میسر نخواهد بود. بعلاوه چون آفات و بیماری ها به ندرت در این آزمایشات کنترل شده است، این امر مانع از تعیین دقیق اثرات به نژادی بر افزایش عملکرد بالقوه می گردد. بنابراین جهت برآورد اثرات به نژادی بر افزایش عملکرد به صورت مستقل از دیگر عوامل بایستی ارقامی را که نماینده دوره های مختلف در برنامه های به نژادی می باشند به صورت همزمان از نظر عملکرد و دیگر صفات با یکدیگر مقایسه نمود (رحیمیان و بنایان، ۱۳۷۵). اثرات متقابل انتخاب بهترین و پایدارترین ژنوتیپ ها را مشکل می کند و یکی از مهم ترین آزمایشات تعیین اثر متقابل در برنامه های اصلاحی می باشد زیرا پیشرفت های انتخاب را در هر محیط کاهش می دهد (;Hill, 1975 Yau, 1995). جهت غلبه بر این مسئله، فعالیت های جهانی دانشمندان در بیشتر گیاهان هنگام انتخاب ژنوتیپ ها این است که آن‌ها را در آزمایشات عملکرد طی چندین سال و مکان مورد کشت قرار دهند تا از کارایی بالا و پایدار ژنوتیپ های انتخابی در طیف وسیعی از محیط ها اطمینان حاصل کنند. ارزیابی عملکرد ژنوتیپ در آزمایشات ژنوتیپ در مکان در سال اغلب به دلیل وجود اثرات محیطی مشکل است (Lin and Binns, 1988).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱-۲- بیان مسأله
از ۳/۲ میلیون هکتار سطح زیر کشت گندم آبی بین ۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار هکتار آن در مناطق سردسیر (استان های آذربایجان شرقی وغربی، اردبیل،همدان، کردستان، زنجان، مرکزی، تهران، خراسان، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، فارس، لرستان، کرمان، کرمانشاه، کهکیلویه و بویراحمد) واقع شده است که اختصاص به کشت گندم های زمستانه وبینابین دارد. این مناطق با ارتفاعی بیش از یک هزار متر از سطح دریا، دارای زمستان های نسبتاٌ سرد و طولانی می باشند. متوسط حداقل مطلق درجه حرارت این مناطق طی سال های مختلف کمتر از ۱۴ درجه سانتی گراد زیر صفر و تعداد روزهای یخبندان آنها بیش از ۹۰ روز در سال است. سرمای شدید زمستان در اغلب سال ها و سرمای دیررس بهاره در بعضی از مواقع یکی از عوامل محدود کننده تولید گندم این مناطق است. مناطق سردسیر به علت طولانی بودن دوره رشد در صورت کشت ارقام با تیپ رشد زمستانه و یا بینابین پرپتانسیل و مناسب که دارای خصوصیات مطلوب زراعی باشند می توانند بالاترین میزان تولید در واحد سطح را در کشور دارا باشند. بنابراین با توجه به مطالب فوق واز آنجا که مناطق سردسیر پراکندگی و تنوع شرایط زراعی مختلفی دارند و تهیه ارقام متفاوت جهت کشت در این مناطق از نظر تولید بذر نیاز به امکانات فراوانی دارد، لذا شناسائی لاین‌ها و ارقام با پتانسیل عملکرد بالا و پایداری عمومی و خصوصی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
۱-۳- اهمیت و ضرورت تحقیق
اثرات متقابل ژنوتیپ × محیط همیشه از مسائل مورد توجه به نژادگران برای تهیه ارقام اصلاح شده بوده است زیرا وجود این اثرات متقابل، همبستگی بین فنوتیپ و ژنوتیپ را کاهش داده و شناسایی پتانسیل ژنتیکی ژنوتیپ ها را با مشکل مواجه می سازد، همچنین شرایط آب و هوایی کشور حتی در یک اقلیم خاص متفاوت است و ارقام مختلف نیز با تفاوت شرایط آب و هوایی اکثرا دارای عملکرد متغیری می باشند، بنابراین انتخاب ارقام فقط بر اساس عملکرد یک محیط معیار مناسبی نمی باشد لذا برای آنکه ژنوتیپی بتواند از نظر تجاری رقمی موفق باشد ضروریست آزمایشات مقایسه عملکرد در دامنه ای از محیطها مورد ارزیابی قرار بگیرند تا اطلاعات حاصل از تخمین سازگاری و ثبات عملکرد ژنوتیپ‌ها معیار مطمئن‌تری برای توصیه ژنوتیپ ها باشد و کارآیی مربوط به گزینش و معرفی ژنوتیپ‌ها را افزایش دهد که در این مهم استفاده از پارامترهای پایداری مطلوب خواهد بود.
۱-۴- اهداف
از اهداف اصلاح می توان به موارد ذکر شده اشاره نمود: پتانسیل ژنتیکی بالا، پایداری عملکرد و سازگاری خصوصی با صفات مطلوب زراعی. مقاومت به تنش های زنده از قبیل زنگ ها (YR،LR و SR)، فوزاریوم، سپتوریا، سفیدک پودری، سیاهک پنهان گندم، سیاهک ها و غیره. تحمل به تنش های غیر زنده از قبیل سرما، گرما، خشکی، شوری و سبز شدن و جوانه زدن قبل از برداشت و غیره. کیفیت بالای گندم دوروم در تولیدات ماکارونی. مدیریت زراعی و گیاهی گندم. تکثیر بذور اصلاحی و پایه (مادری) (Jalal Kamali and Duveiller, 2005).
از مهمترین اهداف این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره نمود:
مشخص نمودن ژنوتیپ های امید بخش دارای پتانسیل عملکرد بالا و سازگاری خوب.
بررسی و تعیین صفات مرفولوژیکی و شاخص برداشت به منظور افزایش عملکرد.
۱-۵- فرضیات تحقیق
فرضیات این تحقیق عبارتند از اینکه ژنوتیپ های موجود در این تحقیق در مکان های مختلف و سال های متفاوت عکس العمل های متفاوتی در تولید عملکرد از خود نشان می دهند. بنابراین در بین ژنوتیپ ها، ژنوتیپ هایی وجود دارند که ضمن داشتن عملکرد بالا و صفات زراعی مطلوب، از سازگاری و پایداری عملکرد قابل قبولی نیز برخوردار خواهند بود.
۱-۶- پرسش‌های تحقیق
آیا بین ژنوتیپ های گندم نان زمستانه و بینابین ژنوتیپ یا ژنوتیپ هایی وجود دارند که نسبت به رقم شاهد دارای پتانسیل عملکرد بالا و سازگاری خوب در مناطق سرد کشور را داشته باشند؟
آیا صفات مرفوفیزیولوِژیک می توانند به عنوان معیار انتخاب در برنامه های اصلاحی مورد استفاده قرار گیرند؟
فصل دوم
مرور منابع
مرور منابع
۲-۱- سطح زیر کشت و عملکرد در ایران و جهان
گندم در سطح جهانی محصولی با اهمیت بسیار قلمداد می شود. به طور تقریب در ۲۰۰ میلیون هکتار و تولید متوسط کل ۶۰۰ میلیون تن مورد کشت قرار می گیرد. به طور کلی تولید متوسط جهانی با در نظر گرفتن تفاوت های بسیار در مناطق و کشور های مختلف می باشد. بالاترین عملکرد متوسط در غرب اروپا با بیشتر از ۸ تن در هکتار، در مقایسه با کمتر از یک تن در هکتار در چندین کشور آسیای غربی یا مرکزی و شمال آفریقا (CWANA) بدست آمده است. بزرگترین کشور های تولید کننده گندم چین با ۲۹ میلیون هکتار، هند با ۲۶ میلیون هکتار و آمریکا با ۲۴ میلیون هکتار می باشند. نیاز جهانی گندم تا سال ۲۰۲۰، ۸۴۰ تا ۱۰۰۰ میلیون تن تخمین زده شده است. جهت رفع این نیاز، تولید و پتانسیل عملکردهای بالاتر ضروری است زیرا توسعه سطح کشت گندم عملی نیست. برخی از کشور های خاورمیانه از قبیل ترکیه، سوریه، مصر و ایران پیشرفت های شایان توجهی در تولید و پتانسیل گندم بدست آورده اند. چشم انداز و دستیابی به محصولات در کشورهای آسیای میانه بالا باقی می ماند و موضوعات توسعه و تحقیق را الویت بندی می کنند (Rajaram and Braun, 2005). طبق گزارشات سازمان خواروبار جهانی (فائو) تولید و مصرف جهانی گندم در سال ۲۰۰۹ به ترتیب معادل ۶۷۵ میلیون و ۶۴۴ هزار تن بوده است. بر اساس این گزارش گندم بیشترین سهم را در افزایش تولید غلات در ایران طی سال ۱۳۸۸ داشته است (FAO, 2009). تولید گندم در سال ۱۳۸۸ در ایران به ۱۳ میلیون تن رسید که این رقم نسبت به سال ما قبل از آن حدود ۷/۳ میلیون تن افزایش داشت. در عین حال مصرف گندم در ایران نیز از ۷/۱۵ میلیون تن در سال ۱۳۸۷ به ۳/۱۶میلیون تن در سال ۱۳۸۸ رسید (FAO, 2009). بر اساس گزارشات جهانی غلات در سال ۲۰۱۰، نقطه اوج قیمت در صادرات گندم از سال ۲۰۰۹ تا پایان ماه مارس سال ۲۰۱۰ میلادی، مربوط به ماه نوامبر سال ۲۰۰۹ بوده است که قیمت این محصول به حدود ۲۳۵ دلار در هر تن رسیده است (FAO, 2010). در ایران حدود ۵/۶ میلیون هکتار زیر کشت گندم قرار دارد: ۵/۲ میلیون هکتار به کشت آبی اختصاص دارد و ۴ میلیون هکتار تحت شرایط دیم است (Jalal Kamali and Duveiller, 2005).
کلیات