وبلاگ

از تولد مهدی اخوان ثالث نگذشته بود که پدرش فوت کرد و در سال ۱۳۵۳ دختر اولش لاله در رودخانهء کرج غرق گردید، این دو واقعه ضربهء سختی بر او وارد کرد. از دیگر رویدادهای زندگی مهدی اخوان ثالث، حوادث پیش از انقلاب و قرارگرفتن وی در صفِ مخالفین رژیم بود. پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲، ایران چهرهء دیگری به‌خود گرفت و نظام سیاسی- فرهنگی جامعهء آن‌زمان به‌کلی دگرگون شد. اخوان نیز مانند بسیاری از اهل قلم، دستگیر و روانهء زندان شد. او در این زمان از امضای تعهدنامه جهت آزادی از زندان امتناع کرد و ناگزیر چند ماه در زندان ماند؛ اخوان در شعر ِ «نادر یا اسکندر» لحظه‌ای تصور می‌کند که مادرش به دیدار او می‌رود و از او می‌خواهد که با امضای تعهدنامه از زندان آزاد شود اما اخوان نمی‌پذیرد (وبلاگ اشعار کامل شاعران/ www.moraffah.blogfa.com/cat))
مهدی اخوان ثالث در سرودن شعر به سبک کلاسیک در قصیده سرایی (به شیوه اساتید کهن خراسان و خاصه منوچهری) و غزلسرایی (ارغنون از جمله فعالیت‌های این دوره اوست) و نیز به سبک نو (به شیوه نیما ، مانند مجموعه زمستان) طبع آزمایی کرد.
مهدی اخوان ثالث (م. امید) در سال ۱۳۰۶ یا ۱۳۰۷ خورشیدی در توس (مشهد) به دنیا آمد. پدرش عطار طبیب و مادرش خانه دار بودند. علی اخوان ثالث پدر امیّد دکه عطاری و دوافروشی و طبابت قدیمی داشته و علاقه مند به اشعار فردوسی و سعدی و حافظ بوده با این همه «امیّد» بیش از شاعری به موسیقی دلبستگی پیدا می کند و پنهان از پدر به تار زدن و مشق موسیقی می پردازد و با برخی از دستگاه های آن: ماهور، همایون، ترک، افشاری… آشنا می شود. علی اخوان از کار پسر آگاه می گردد و چون باور داشته «موسیقی نکبت می آورد» و موسیقی دان ها، شوربخت می شوند، به او اندرز می گوید که «من از موسیقی لذّت می برم… وقتی پنجه ای تار شیرین یا کمانچه پر سوز و شور می شنوم هوش از سرم می پرد ولی از لحاظ مصلحت زندگانی راضی نیستم تو گرفتار این هنر نکبت بشوی» و پس او را به مشاهده «فارابی» موسیقی دان شوریده و مُعتاد و دوره گرد مشهد می برد تا عبرت گیرد و دیگر دنبال موسیقی نرود. فارابی می گوید: «پدرش با ناکامی در گوشه ویرانه ای در یکی از کوی های جنوبی مشهد جان داده و تنها میراثش همین تار دسته صدفی کوچک است…» (براهنی، مجله کلک، شماره۶، ص ۵۴ تا ۵۶).
۲ ـ ۱ ـ ۳ ـ شوق موسیقی
شوق موسیقی در مهدی اخوان به تدریج جایش را به اشتیاق به شعر و سخن می دهد و او به شعر سرائی روی می آورد، شعر هائی که سروده روی کاغذهای کوچک می نویسد و در لای کتاب های پدر می گذارد تا او بخواند و از «هنر فرزند» آگاه شود (زیرا رویش نمی شده قضایا را بطور صریح به پدر بروز بدهد.(سرانجام علی اخوان در می یابد که مهدی، به شعر سرائی روی آورده اشعارش را نزد دوست خود افتخار مسنن، افتخار الحکمای شاهرودی دندانساز، از فضلای مشهد می برد. افتخار از این شعرها خوشش می آید و یک جلد «مسالک المحسنین» طلاب زاده به شاعر جایزه می دهد و به این ترتیب مهدی اخوان در خط شعر سرائی می افتد. (دستغیب، ۱۳۷۳: ۷)
۲ ـ ۱ ـ ۴ ـ کار سوهان کشی و ارّه کشی
مهدی پس از آموزش ابتدائی وارد هنرستان صنعتی مشهد می شود و از کار سوهان کشی و ارّه کشی و آهنگری سر در می آورد. در این زمان پدر به او می گوید «حالا دیگر خودت باید بروی نانت را در بیاوری» و او نا چار به تهران می آید و معلّم می شود. محل خدمت او در کریم آباد و رامین بوده. مدرسه آن جا در اثر اختلاف دو ایل «شصتی» و «هداوند» وضع بدی داشته و اخوان به راهنمائی پیرمردی با تجربه- که در جوانی آجودان لاهوتی شاعر و افسر ژاندارمری بوده- با کد خدامنشی اختلاف محلی را از میان بر می دارد و به کار مدرسه سروسامانی می دهد. (دستغیب، ۱۳۷۳: ۷)
۲ ـ ۱ ـ ۵ ـ نبرد های اجتماعی
با اوج گیری مبارزه های ملی و چپ در ۱۳۲۸، مهدی اخوان وارد نبرد های اجتماعی می شود و در نتیجه به زندان می افتد و به کاشان تبعید می شود. اشعار این دوره او که جنبه رئالیسم حزبی دارد بیشتر در روزنامه ها و مجلّه های چپ به چاپ رسیده است. در این دوره او و شاملوو کسرائی (کولی) و ابتهاج (سایه) و شاهرودی (آینده)و خود نیما… در جبهه های حزبی فعالیّت دارند و در ۱۳۳۱ به پیوندگان راه صلح می پیوندند. امیّد به واسطه شعری که درباره مبارزه های صلح طلبانه سروده به دست یابی به جائزه شعر صلح توفیق می یابد (همان)
در اثر کودتای مرداد ۱۳۳۲ امید و نیما و دیگران به زندان می افتند. بعضی زندانیان توبه نامه کذائی را می نویسند و از زندان آزاد می شوند ولی امید مقاومت می کند و یک سالی در زندان قصر و قزل قلعه می ماند. پس از رهائی از زندان، مدتی به کار روزنامه نویسی می پردازد و همزمان با آن در رادیو و برخی مؤسسه های فرهنگی از جمله «سازمان فیلم» ابراهیم گلستان بکار می پردازد. او مدتی نیز به خوزستان می رود و برنامه ادبی تلویزیون اهواز را به راه می اندازد.(بین سال های ۵۰ تا ۱۳۵۵ برنامه «دریچه ای بر باغ پر درخت» به کارگردانی پور خمامی) (مقاله علیرضا حیدری در مجله دنیای سخن، شماره۳۴: ۵۷).
۲ ـ ۱ ـ ۶ ـ زندان قصر
اخوان در ۱۳۴۵ در اثر منازعه ای خصوصی به زندان قصر می افتد و نه ماه در زندان می ماند. بعضی از دوستان اخوان و حتی خود او خواسته اند به این زندانی شدن رنگی سیاسی بدهند امّا چنین چیزی درست نبوده است، در مثل ابراهیم گلستان نوشته است که اخوان در دادگاه به جای ابراز پشیمانی و انکار «حمله برد بر محدودیت های ضد نفس [سرشت] و آزادی و هم چنین حمله بر انواع مالکیت ها، که حرفه و در آمد قاضی ها و موجودیّت قضا و قانون و دادگاه یکسر به آن ها بستگی دارد. قاضی اوّل کوشیده بود که جدّی نگیرد و از خر شیطان او را پائین بیاورد، امّا همان مقدّمات صبحگاهی مبسوط کار خود را کرد، شاعر را وادار کرد دور بردارد. دور هم برداشت تا حدّی که قاضی عاجز شد او را محکوم کرد به زندان به حدّاقل ممکن زندان، هر چند مفهوم زندان حدّاقل برنمی دارد. قاضی در دست قانون بود.» (مقاله علیرضا حیدری در مجلهدنیای سخن، شماره۳۴، مهر۶۹: ۴۸).
ممکن است اخوان در دادگاه دادگستری آن روزها سخنانی از آن دست گفته باشد امّا این هیچ ربطی به مسائل سیاسی نداشته است و البته دوستان شاعر هم پا در میانی ها کرده بودند که دادگاه با اخوان نرم بر خورد کند و کرده بوده است چه در همین نوشته گلستان می خوانیم «قاضی، اخوان را به حدّاقل ممکن زندان» محکوم می کند، بهر حال ماجرا هر چه بوده از لحاظ شعر اخوان اهمیّتی دارد زیرا دفترهای «پائیز در زندان (۱۳۴۸) و زندگی می گوید (۱۳۵۷) یادگیری از این ایّام زندان اوست (دستغیب، ۱۳۷۳: ۸).
۲ ـ ۱ ـ ۷ ـ فرزندان اخوان
در باره اخوان نوشته اند که «زندگانی را دوست می داشت، فرزندانش را نیز، سعید، مرتضی، زرشت، مزدک، لولی و لیلی نام فرزندان اوست. لیلی همراه نامزدش در سدّ کرج غرق شدند و این ضربه بزرگی به روح حسّاس اخوان وارد آورد (در شعری می گوید: بهار آمد پریشان باغ من افسرده بود اما به جو باز آمد آب رفته ماهی مرده بود اما. )
اخوان خودش را نیز دوست می داشت. در گرمای طاقت سوز خوزستان شال به کمر می بست که سرما نخورد یا کمر درد نگیرد… بچه ها را نیز وادار می کرد که حتماً شال ببندند» (روزنامه خبر، چاپ شیراز، شماره ۲۶۰۸، دوم مهرماه ۱۳۶۹ش).
۲ ـ ۱ ـ ۸ ـ ثبت وقایع در شعر
اخوان از شاعرانی است که بسیاری از دشواری های شخصی و خانوادگی شان را در آثار و یادداشت های خود، ثبت کرده اند. از توضیح ها و حاشیه نویسی های اشعار بر می آید که مردی صمیمی و بی شیله پیله بوده است. البته گاهی در این یادداشت ها به بیان باورهای خود (درویشی، قلندری، باستان گرائی…) نیز می پردازد و از شعر شاملو و نادرپور و دیگران انتقاد می کند که بهر حال از اعتباری یکسان بر خوردار نیست از سوی دیگر در زمینه شعر گاهی غث و ثمین را بهم می آمیخت یا به شیوه ای عجیب با اندیشه های شاعران کم اهمیت قدیم هماهنگی نشان می داد امّا روی هم رفته نوجو و نوآور بود. گاهی هم می زد زیر آوازه و عجیب اینکه صدای زیبائی داشت با موسیقی آشنا بود، ساز می زد و خوب هم می زد امّا در این زمینه ادّعائی نداشت و مانند بیشتر هنرمندان دلسوخته پیوسته از وضع نابسامان مادّی در رنج بسر می برد. شاید هم خودش این طور زندگانی را دوست می داشت… روزی در خرابه های کاخ آپادانا در شوش وقتی از کنار گاو سرها و سرستون ها رد می شده به دوستی رو می کند و می گوید: عزیز جان، دست تولاغرتر است، بکن جوف سنگ ها ببین این شاهان، چکی، سفته ای، براتی برای ما جا نگذاشته اند تا از این فلاکت نجات یابیم؟». (دستغیب، ۱۳۷۳: ۸ )

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۲ ـ ۱ ـ ۹ ـ سفر به کشورهای اروپایی
اخوان مدّت کوتاهی پیش از در گذشتش (چهارم شهریور ۱۳۶۹) برای شعر خوانی به آلمان سفر کرد و سپس به انگلستان رفت و آن گاه به ایران بازگشت و این تنها سفر شاعر به خارج از ایران بود. او در سفر و حضر خوش سخن و نقّال بود. «بهترین نقّال. نقّال که چشم دیدن و زبان گفتن داشت… با دید پرده پس زن بینای پشت چهره ها و چیزها بی آنکه دزد دیده های دیگران باشد. نقّالی که جزءهای اصلی حال و هوای جهان را جز به چشم خود نمی دید، با زبان زیرک و زبل و بر گزیننده و گاه بازیگر، گزنده و شوخ. گاه کمی هم پرت امّا پیوسته پاک». (مقاله علیرضا حیدری در مجله، دنیای سخن، همان، شماره ۴۶)
۲ ـ ۱ ـ ۱۰ ـ شعر حماسی
مهارت اخوان در شعر حماسی است. او درونمایه‌های حماسی را در شعرش به کار می‌گیرد و جنبه‌هایی از این درونمایه‌ها را به استعاره و نماد مزین می‌کند.
به گفته برخی از منتقدان، تصویری که از م. امید در ذهن بسیاری به جا مانده این است که او از نظر شعری به نوعی نبوت و پیام‌آوری روی آورده ـ(تعریف شعر از نظر اخوان: شعر محصول بیتابی انسان در لحظاتی است که در پرتو شعور نبوت قرار می‌گیرد)ـ و از نظر عقیدتی آمیزه‌ای از تاریخ ایران باستان و آراء عدالت‌خواهانه پدید آورده‌است و در این راه گاه ایران‌دوستی او جنبه نژادپرستانه پیدا کرده‌است. (ابوالحسنی، ۱۳۹۱).
اما اخوان این موضوع را قبول نداشت و در این باره گفته‌است: «من به گذشته و تاریخ ایران نظر دارم. من عقده عدالت دارم، هر کس قافیه را می‌شناسد، عقده عدالت دارد، قافیه دو کفه ترازو است که خواستار عدل است…. گهگاه فریادی و خشمی نیز داشته‌ام.» (اخوان‌ثالث، م.، آخر شاهنامه، تهران ۱۳۶۳).
شعرهای اخوان در دهه‌ های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی روزنه هنری تحولات فکری و اجتماعی زمان بود و بسیاری از جوانان روشنفکر و هنرمند آن روزگار با شعرهای او به نگرش تازه‌ای از زندگی رسیدند. مهدی اخوان ثالث بر شاعران معاصر ایرانی تأثیری عمیق دارد. هنر اخوان در ترکیب شعر کهن و سبک نیمایی و سوگ او بر گذشته مجموعه‌ای به وجود آورد که خاص او بود و اثری عمیق در هم‌نسلان او و نسل‌های بعد گذاشت.
۲ ـ ۲ ـ علل گرایش مهدی اخوان به شعر
مهدی اخوان درباره روی آوردنش به شعر می گوید: «آنچه مرا در ابتدا به شعر کشاند، یک مقدار ناتوانی بود.» به این معنا که وی چون عاشق بود، برای بیان مافی الضمیر خویش به اشعار و ابیات دیگران متوسل می شد ولی این او را قانع نمی کرد و در عوالم بچگی خود می دیده «آدم نمی تواند حرف خویش را از زبان دیگران بگوید. مثل لال ها و گنگ ها و یک کلام از این و یک کلام از آن» به همین دلیل می گوید: «افتادم به خط شعر و این دنیای معنوی را برای خودم کشف کردم… یک وقت دیدم به کلی دارم برای خودم غزل می گویم، قصیده می گویم، حرف هایم برای خودم زمینه پیدا کرده و بعد کم کم فکرم متوجه بعضی مسایل اجتماعی شد، یعنی هدف از مسایل فردی کشیده شد به موضوعات دیگر و یک مقدار درس هایی گرفتم از روزگاری که برایم خیلی مفید بود». (همان)
۲ ـ ۲ ـ ۱ـ حس اجتماعی اخوان
به این ترتیب اخوان شاعری است که با حس اجتماعی نیرومندی، به زندگی و سرنوشت انسان ایرانی گراییده است و در کنار شاعران بزرگی چون نیما، شاملو، فروغ و نصرت و چند تن دیگر از پایه گذاران شعر مدرن قرار می گیرد. شعر او از اواخر دهه بیست و گاه در همان قالب و اسلوب کهن با رویکردی سیاسی به برابری و عدالت اجتماعی مشخص شده است.
اخوان شاعر درد و دردمندی است. درد او اگرچه به یک اعتبار درد خاص او نیست و درد یک نسل است اما در زبان او بیان خاص خود را می یابد. شعر او بیان احوال نسلی است که زبان حال خود را در شعر یک دهه و به ویژه شعر اخوان یافت. در شعرهای اخوان اصولاً نوعی گرایش به انسان و عدالت و مبارزه وجود دارد که یک مرحله ی آغاز داشته است و یک مرحله ی تداوم. آغاز آن در دوره پیش از شکست بوده است با اندیشه های نه چندان پیچیده، به همراه نوعی وضوح و تداومش در دوره پس از شکست است (کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲).
با اندیشه های پیچیده تر که شکست آن را هویت بخشیده است و اگر این سخن درست باشد که پذیرش شکست، در سرشت زندگی شاعرانه نهفته است و به قول ژان پل سارتر «شاعران شکست را می پذیرند تا شکست زندگی را گواه باشند» این سخن در مورد شعر یک نسل از شاعران ما درست است، آن ها همه از یک درد رنج برده اند، اما هر یک به زبانی دیگر از آن سخن گفته اند. شاملو، اخوان، نصرت، م آزاد و فروغ همه از درد سخن گفته اند اما چنان که ویژگی هنر است زبان دردمندی آنان جداست (مقاله علیرضا حیدری، دنیای سخن، شماره۳۴، ص۵۸).
۲ ـ ۲ ـ ۲ـ تأثیر شکست سیاسی ـ اجتماعی بر شعر اخوان
اخوان مشخص ترین چهره شعر معاصر است که شکست سیاسی ـ اجتماعی، عمیق ترین و قطعی ترین تاثیر را در اندیشه شعری اش بر جای نهاده است و همان طور که گفتیم در طول زندگی و اشعارش حرکتی تدریجی از شعر فردی و عاشقانه و تلاش و امیدواری به سوی جنبه های اجتماعی و سیاسی با لحنی گاه حماسی و گاه ناامیدانه دارد. کودتای ۲۸ مرداد و پیامدهای آن برای اخوان بیش از یک شکست سیاسی بود. این شکست سرآغاز یک دوره طولانی وهن و خفت اخلاقی بود که بسیاری از افراد نسل جوان آن زمان در معرض آن قرار گرفتند. شخص اخوان هم از این اهانت برحذر نماند. او دو بار به زندان افتاد، یک بار پس از کودتا در سال ۱۳۳۳ به همراه بسیاری از همفکرانش و بار دوم در سال ۱۳۴۴ به دلیل غیرسیاسی که در کتاب شعری با عنوان «پاییز در زندان» و «زندگی می گوید اما باز باید زیست» جلوه گر شده است. او چاووشی خوان قوافل حسرت و خشم و نفرین و نفرت است و راوی قصه های از یاد رفته و آرزوهای بر باد رفته شکسته دل مردی است خسته و هراسان، ناشادی ملول از هست و نیست بیمناک نومیدی به «م امید» مشهور(همان)
۲ ـ ۲ ـ ۳ـ اخوان از دیدگاه دیگران
کریم امامی (مترجم) درباره او می نویسد: «… تصویری که از او در دانستگی ما می نشیند چهره قهرمانی نیست با قد بلند، سینه ستبر، ریش دو شاخ، گرزگران در دست… تا ما را از هجوم دشمنان حفظ کند، برعکس مردی است نحیف با موهای بلند خاکستری در گوشه اطاقی زیر پوستینی کهنه لمیده… آرام سخن می گوید و در میانه جمله فراموش می کند چه می خواست بگوید و پس از لختی تردید ساکت می ماند… ولی گول ظاهرش، آن دیوارهای کاه گلی باد و باران خورده را نخورید. در نیمه تاریکی اطاق برق چشمان سیاهش را ندیدید. حرارت قلبش را احساس نکردید… بعد دستتان را بگیرد و به اندرون ببرد و آن چهره دیگرش، چهره واقعی اش را به شما نشان بدهد… می بینم که اخوان شاعر بزرگ روزگار ما چهره ایرانی تری نیز دارد» (zsy.blogfa.com/cat44aspx).
ای کاشف هزار جزیره
در آب های کهنه تکرار
مرگ از حیات تو
انگشت می گزد
۲ ـ ۳ ـ ویژگی های شعر اخوان:
شعر اخوان ریشه در ادبیات گذشته ایران دارد که هم از نظر زبان و هم از نظر مضمون قوی و پر بار است. او در شعرش کلمات زبان محاوره را به راحتی در کنار کلمات ادبی فاخر مینشاند و از این حیث زبان غنی و خاص خود را داراست که در میان شاعران معاصر کاملاً مشخص است.
اشعار او ریشه های اجتماعی و عاشقانه دارد. اخوان در جوانی با شعر کلاسیک فارسی آشنا شد و به سرودن قصیده و غزل پرداخت اما همواره به دنبال نوعی تازگی در شعر بود. اخوان در پی آشنایی با نیما و تحت تأثیر شعر او دگرگون شد.
شعرهای اخوان در دهه‌ های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی روزنه هنری تحولات فکری و اجتماعی زمان بود و بسیاری از جوانان روشنفکر و هنرمند آن روزگار با شعرهای او به نگرش تازه‌ای از زندگی رسیدند . مهدی اخوان ثالث بر شاعران معاصر ایرانی تأثیری عمیق داشته است (سیمین بهبهانی، سبک شعری اخوان ثالث، zsy.blogfa.com/cat-44.aspx.)
۲ ـ ۳ ـ ۱ ـ نخستین اشعار اخوان
اشعار نخستین او تماماً به شیوه کهن است که حاکی از توانایی وی در سرودن به شیوه سنتی است. سبک شعری اخوان ثالث در اغلب مجموعه های او سبک حماسی و اساطیری کهن با الهام از فردوسی است و تأثیر شاهنامه در بیشتر اشعار او آشکار است، بطوری که شیوه شاعری او نوعی سبک خراسانی نوین است.
اما آنچه وی را در مقام شاعری صاحب سبک معرفی می کند اشعار نو و تازه اوست که آغاز آنرا میتوان در مجموعه “زمستان” دانست. اخوان وزن را با شعر فارسی همراز و همدم می دانست و نمی خواست آنرا از شعر بگیرد. قافیه را هم برای تعادل و توازن و تناسب شعر لازم می دانست و آنرا به کلی رد نمی کرد.
زبان وی کاملاً مستقل، تازه و ویژه خود اوست. زبان او مجموعاً لحن حماسی دارد. لحنی که ریشه آنرا در اشعار فردوسی، ناصر خسرو و بهار می توان یافت.
اخوان از تغزل گویی به حماسه سرایی رسید و شاعری اجتماعی شد. او باشور و هیجان پای به میدان اجتماع گذاشت اما خیلی زود گرفتار شکست شد و به وحشت افتاد. از این پس تمام وجود او را ناامیدی فرا گرفت و او حماسه سرای غمها گشت.
۲ ـ ۳ ـ ۲ ـ دوره های مختلف شعر اخوان
منتقدان و محققان، اشعار اخوان را به سه دوره تقسیم می کنند:
دوران نخست: که از حدود بیست سالگی او آغاز شد و تا سال ۳۲ ادامه یافت. در این دوران او اشعاری به سبک قدما می سرود. در این دوران بود که به گفته مرتضی کاخی ملک الشعرای بهار آینده شعری خوبی برای اخوان آرزو می کند. در این دوران م. امید به زبانی فاخر و متشخص نزدیک می شود. (دستغیب، ۱۳۷۳: ۱۱۲).